علیه فراموشی

علی مسعودی‌نیا
نویسنده و مترجم
غیاب شاملو از آن غیاب‌های بی‌التیام است. از آن غیاب‌ها که همواره در تو و با توست و ربطی به سالگرد و سالمرگ و زادروزش ندارد. دلیلش فقط این نیست که شاعر تراز اولی بوده؛ دلیلش فقط این نیست که بواسطه ترجمه‌هایش از شاعران جهان، ما حالا این بخت را داریم تا سطری از «لورکا» یا «پل الوار» یا حتی شاعر مهجوری چون «مارگوت بیکل» را زیر لب زمزمه کنیم. البته که شعرش در این یادآوری مداوم شخصیتش تأثیر بسیار دارد. کدام شاعر است که شعرش چون او به وقت عاشقی زبان گویایت باشد، به وقت اندوه تسلایت، به وقت ستم‌دیدگی شعارت، به وقت فراغت تفننت، به وقت خواب لالایی‌ات و به وقت اندیشه‌ورزی ایستگاه تأمل‌ات. اینها همه جای خود. اما غیاب عظیم او تنها بابت شعرش نیست که به چشم می‌آید.
او در مقام یک شخصیت آگاه و کنش‌مند اجتماعی بر بخشی از تاریخ معاصر ما سایه‌ گسترده که ربطی به تاریخ ادبیات ندارد. دوستان و دشمنانش در اهمیت این وجه شخصیت او تردیدی ندارند. چه آنکه شمایلش را قاب می‌کند و به دیوار می‌زند و چه آنکه بر سنگ مزارش پتک می‌کوبد، هر دو قطعاً بر اهمیت او آگاهند. چنین است که جمعی غیابش را می‌خواند و فراموش‌شدنش را و جمعی در عین غیاب جسمانیش روح و روحیه و جوهر منش و کلامش را نسل به نسل و سینه به سینه و کتاب به کتاب به حضوری تاریخی و ماندگار بدل می‌کنند. جریان‌های ادبی و روندهای اجتماعی همیشه محصول حضور تعداد زیادی کنشگر پویا هستند که به فراخور زمانه و به اندازه بضاعت‌شان برای گشودن فضایی، طرح گفتمانی و به ثمر رساندن تمنا و تقلایی وارد میدان می‌شوند. اما همیشه یک مرکز ثقل، یک نقطه اتکا در شخصیت فرد یا معدود افرادی رصد می‌شود که انگار مغناطیس و کاریزمایی علی‌حده دارند و به آن جریان و روند انسجام می‌بخشند. شاملو از همان‌ها بود و هنوز هم هست. می‌شود بسیاری از آرا و اعمالش را در عرصه شعر، نقد، روزنامه‌نگاری و حتی سیاست و فعالیت‌های اجتماعی نپذیرفت و به نقد کشید. اما چشم بستن بر او و فروکاستن اهمیتش یک خطای بزرگ منطقی و تاریخی است. نباید اهل این خطا باشیم که بسیار خطا کرده‌ایم در گذشته‌های دور و نزدیک. آنان که برای اندیشه‌ورزی ارزشی قائل هستند هرگز نگذاشته‌اند شعر و رؤیای شاملو به محاق برود که از خود او آموخته‌اند:
در یکی فریاد زیستن/ پرواز عصیانی فواره‌ای/ که خلاصیش از خاک نیست/ و رهایی را/ تجربه‌ای می‌کند.