میدان حسن آباد ، تکه ای از تاریخ تهران

اسکندر مختاری
استاد دانشگاه و پژوهشگر بافت‌های تاریخی
در شامگاه 26 تیرماه 98 گوشه‌ای از میدان حسن‌آباد تهران آتش گرفت و در عرض مدت کوتاهی فضای رسانه‌ای ایران از التهاب، حسرت و دریغ و انتقاد نسبت به این واقعه خبر می‌داد. آتش به جهت هم‌جواری میدان با ایستگاه آتش‌نشانی در کمتر از یک ساعت فرونشست اما حساسیت افکارعمومی نسبت به حادثه هنوز فرو ننشسته است و مسئولان از نمایندگان شورا گرفته تا شهردار تهران و ریاست‌جمهوری نسبت به ترمیم و جبران خسارات واکنش نشان داده‌اند. چرا؟ چرا تا این اندازه حساسیت نسبت به اثری وجود دارد که از عمر پیوستن آن به زنجیره اثر تاریخی بیش از دو دهه نمی‌گذرد. (این میدان در سال 1377 تحت شماره 1977 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است) این میدان از کی و چگونه شکل گرفت، چه کسانی آن را ساخته‌اند، در این سال‌ها چه بر میدان گذشته است و چرا تا این حد افکارعمومی نسبت به این اثر حساس است و این حساسیت چرا در گذشته وجود نداشت؟
میدان حسن‌آباد از جمله اقدامات بلدیه تهران در زمان عهده‌داری مسئولیت آن توسط «کریم آقاخان بوذرجمهری» است که از زمان عهده‌داری مسئولیت در سال 1302 طرح‌های گسترده‌ای را برای توسعه کمی و کیفی شهر تهران در دستور کار قرار داد. اشتباه است که اگر این تصور را داشته باشیم که کریم آقاخان و حامی و پشتیبان او «رضاشاه» که پی‌ریزی حکومت دیوانسالار جدیدی را بعد از انقراض دودمان قاجار بنیان نهاد، مبدع اینگونه طرح‌های شهری بوده‌اند بلکه واقعیت آن است که بلدیه تهران در دوران تصدی کریم آقاخان بوذرجمهری توانست از همکاری گروهی از معماران و مهندسین توانمند و خوش‌فکر بهره‌گرفته و شهر را برای حضور درعصرجدید با ساختاری نوین جهت حضور و تردد اتومبیل و با کیفیت فضایی متفاوت وهمسان با شهرهای اروپایی آماده و مهیا کند. در این دوران از توسعه شهری خیابان و میدان به‌عنوان فضای شهری، از جمله حقوق عمومی به‌شمار می‌رفت، نظم بصری جزو حقوق عمومی به حساب می‌آمد و بی‌نظمی در آن جایی نداشت.
براساس طرح‌های توسعه شهری بلدیه که از آن به‌عنوان طرح‌های خیابان‌کشی نام برده شده است خیابان‌های موجود قدیم شهر تعریض شدند و خیابان‌های جدید نیز براساس یک نظم شطرنجی با حداقل مداخله اما توأم با جسارت و در برخی از موارد همراه با تخریب شهرکهن موجود، طرح‌اندازی شدند. در محل تقاطع‌های جدیدِ این شبکه شهری میدان‌های جدید شهر شکل گرفتند. میدان حسن‌آباد، شاهپور سابق (وحدت اسلامی)، محمدیه و میدان شاه (قیام) از جمله این میدان‌های جدید بود که در اثر طرح‌های بلدیه در شهر شکل گرفتند. میدان حسن‌آباد که قبل از آن چهارراهی حاصل تقاطع دو خیابان مریضخانه و یوسف‌آباد بود، بعد از تعریض این دو خیابان با قطری معادل 90 متر این‌چنین بنیاد گرفت.
قبل از شکل‌گیری میدان جدید چهارسوی چهار‌راه حسن‌آباد، چهار مالک داشت و فاقد ملکیت یکپارچه‌ای بود ولی حکم بلدیه در طرح‌اندازی میدان آنقدر از استحکام برخوردار بود که مالکین هم طرح تعریض را گردن نهند و هم طرح بلدیه را به هزینه خود اجرا کنند. این طرح را بنا به قول‌ها و روایت‌های موجود «قلیج‌باغلیان» که از معماران همکار بلدیه بود تهیه کرد. قبلاً از او طرح تلگرافخانه در میدان توپخانه را می‌شناسیم و بعداً او اداره ثبت‌ احوال تهران را که با کمی فاصله از میدان قراردارد ساخت.
شیوه کار باغلیان، شیوه مرسوم و مورد اقبال اواخر دوران قاجار و اوایل قرن معاصر بود که براساس آن معماران از ترکیبات معماری روز اروپایی متکی بر شیوه نئوکلاسیک استفاده می‌کردند. این شیوه معماری از تکلف فراوانی برخوردار بود، به جزئیات اهمیت می‌داد و وفاداری به اصول معماری نئوکلاسیک را رعایت می‌کرد. باغلیان در میدان حسن‌آباد و عمارت ثبت‌احوال از سبک «نئوپالادین» که روایت جدیدی از شیوه معماری «پالادیو» معمار صاحب سبک رنسانسی است بهره برد. اما از نقاط قوت کار او انطباق این طرح با میدان و استفاده از مصالح ارزان و قابل دسترس به‌جای مصالح سنگی بود. باغلیان از آجر و گچ در سطوح نما و از خشت برای پایداری دیوارها استفاده کرد تا ساختمان ارزان ساخته شود. در طرح او، نما بود که ارزش داشت ولی پلان فارغ از نظم و تکلف نما با تابعیت از عوارض ملک، آزاد و بی‌تکلف بود. میدان حسن‌آباد به‌گواه تاریخِ نقش شده بر تارک قسمت میانی بخش جنوب‌غربی آن در سال«1308» ساخته شده. در این کتیبه دو عبارت دیگر هم آمده است«1929» و «برادران ایلقانیان». پس مالک اثر حداقل در گوشه جنوب‌غربی برادران ایلقانیان‌اند که تجار فعال در عرصه نساجی بودند. نکته حائزاهمیت دیگر اینکه تاریخ 1308 یکسال قبل از تهیه طرح توسعه شهر است که به سال 1309 تهیه نقشه شد. از این تفاوت زمانی می‌توان نتیجه گرفت طرح‌های توسعه شهری بلدیه قبل از 1309 در جریان بوده است. نکته دیگر اینکه مسلم است که طرح چهارسوی میدان به یکباره ساخته نشده‌ و دارای تقدم و تأخر زمانی نسبت به‌ یکدیگرند.
طرح باغلیان خوب یا بد، زمینه‌گرا یا متفاوت با زمینه تاریخی، مورد اقبال عمومی قرار گرفت و نشانه‌ای از سیمای توسعه یافته شهر جدید به شمار رفت و مردم آن را دوست‌ داشتند. تا نخستین ضربه به سیمای واحد و یکپارچه آن اصابت کرد و بانک ملی به جای 7 دانه از گوشه جنوب‌شرقی آن یک ساختمان مدرن چهارطبقه ساخت. گفته می‌شود که این ساختمان جدید در سال 1327 و در زمان عهده‌داری مهندس «محسن فروغی» معمار مدرنیست ایرانی بر دفتر فنی بانک ملی بنیاد گرفت. اتفاق بعدی آتش‌سوزی گوشه شمال شرقی است که طبقه فوقانی میدان کاملاً سوخت و بخش‌هایی از نمای ساختمان ویران شد. بعد از آن فراموشی میدان و فرسودگی آن تا سال 1368 بود. در سال 1368 فعالیت‌های مرمتی میدان ابتدا توسط سازمان میراث فرهنگی آغاز شد این فعالیت‌ها با همکاری شهرداری منطقه 12 و بعد با عهده‌داری سازمان زیباسازی تا سال 1380 ادامه یافت. در اثر اقدامات مرمتی میدان حسن‌آباد که فراموش شده بود دوباره دیده شد و میراث با ارزش شهری تلقی گردید و در سال 1377 بنا در فهرست آثار ملی ثبت شد. در اثر این اقدامات نمایی که بانک ملی تخریب کرده بود به وضعیت اولیه بازگشت و هشت گنبد یا به قول عامه «هشت گنبذ» دوباره میدان هشت گنبد شد تا مرکز تاریخی شهر به هویت گذشته ارجاع یابد و شهر تاریخی تلقی شود.
همجواری میدان با گورستان قدیمی شهر که در محل آتش‌نشانی فعلی قرار داشت از جمله شئونات تاریخی میدان است. در این گورستان «میرزا رضا کلهر» هنرمند خوشنویس و پرآوازه مدفون است و جسد بدون سر «میرزا کوچک‌خان» نیز در این جا مدفون است و دیگر اینکه اینجا محلی برای تدفین اجساد وبای مهلک تهران بوده است. همکاران باستان‌شناس نگارنده در میراث فرهنگی تهران به‌هنگام حفریات زیرگذر خیابان حافظ به سفال‌های دوران سلجوقی نیز برخورد کرده‌اند.
علاوه بر نام حسن‌آباد که برگرفته از نام «میرزا حسن مستوفی‌الممالک» و پسرش «میرزا یوسف مستوفی الممالک» است، نقش دیگر از خاطرات جمعی، تغییرات جزیره میانی میدان است که زمانی مجسمه مرحوم «ملک‌المتکلمین» توسط پسرش دکتر «ملک‌زاده» که مدتی نماینده مجلس بود در اینجا نصب شده بود. تهرانی‌ها از خاطراتی تعریف می‌کنند که مردم شهر برای روز مشروطه در 14 مرداد در پای مجسمه گل می‌گذاشته‌اند و این تجمع هراس حکومت را در پی داشته آنچنان که دستور به برداشتن مجسمه‌ می‌دهند و ظاهراً مجسمه ابتدا به پارک شهر منتقل می‌شود و بعدها از محل قرارگیری آن خبری نیست. بعد از انقلاب هم مدتی میدان آرایش و گلکاری شد و نمادی سمبلیک در آن قرار گرفت و برآن «میدان سی و یکم شهریور» نام نهادند. اما این نامگذاری نیز دیری نپایید و با شروع اقدامات برای عبور خط دو مترو تهران و تأسیس ایستگاه حسن‌آباد و بعد از آن یکطرفه شدن خیابان امام خمینی(ره) آب‌نما و گلکاری و نماد وسط میدان برچیده شد.
ساختمان و فضاهای شهری را باید تجلی خاطرات شهری و عاطفه جمعی ساکنان شهر تلقی کرد. میدان حسن‌آباد از آن‌رو اهمیت یافته و آتش‌سوزی آن از آن‌رو افکار عمومی را ملتهب ساخته است که بستر خاطرات شهر است و جایگاه تجلی خاطرات جمعی است. معماری میدان حسن‌آباد یادآور خاطرات جمعی شهر است. اینجا تهران است. اینجا میدان حسن‌آباد تهران است. اینجا بخشی ازخاطرات شهر را در خود محفوظ دارد. میدان حسن‌آباد حافظه شهر است. حسن آباد تکه‌ای از تاریخ تهران است.