موج طنز تلخ

مریم جعفری حصارلو
منتقد تئاتر
نمایش «ستاره شناس» نوشته دیدیه ون کولارت و به کارگردانی اصغر نوری در سالن سایه مجموعه تئاتر شهر هر روز در ساعت18:30 دقیقه روی صحنه می‌رود.

طنز در فرهنگ کشورهای اروپایی ویژگی‌های مختلفی دارد. همان‌طور که ایهام و کنایه در ادبیات فارسی ویژگی دوگانه دارد و طعنه، سخن گفتن از ویژگی‌های ادبی ایرانی است. در ادبیات نمایشی کشورهای دیگر طنز تلخ وجوهی مشابه را نشان می‌دهد. طنز تلخ در مواجهه با یک دوگانگی در روابط انسانی رخ می‌دهد و در بسیاری از موقعیت‌های دوگانه نقش کلیدی دارد. زیرا کاراکترها در برخورد با موقعیت دوگانه و دارای ایهام دست به عملکردهای متناقض و درعین حال خنده‌دار می‌زنند. این واکنش‌ها خود بستر اصلی طنزتلخ است که در اصطلاح«گروتسک» خوانده می‌شود. گروتسکی که در رمان مسخ «کافکا» مستتر است و در جنگ‌های جهانی در نمایشنامه‌های یونسکو مشاهده می‌شود. از جمله شاه می‌میرد، صندلی‌ها، کرگردن و تا این اواخر که در اثر ستاره‌شناس«دیدیه ون کولارت» بارقه‌های آن مشهود است.
در «ستاره‌شناس» بخشی از روند داستان در هاله‌ای از ابهام است و نویسنده قصد دارد تماشاگران به یک خودروانکاوی دست یابند. خودشان نتیجه بگیرند که ستاره‌شناس در واقع یک روانکاو است که برای به‌دست آوردن پول به سراغ زنان تنها می‌رود و با ارتباط‌های بی‌ثبات آنها را تحریک می‌کند تا به ارتباطشان با او به شکل جدی فکر کنند و وقتی کاملاً آنها دچار چالش شخصیتی می‌شوند؛ به نوعی آنها به مطب روانکاو رهنمون می‌شوند و حالا مشتری‌های‌ دائمی دارد که بدون دیدار شخص روانکاو، خودشان با یکدیگر درددل می‌کنند و روانکاو می‌شوند. آثار دیگر کولارت نیز دارای خصیصه دوگانگی هستند. نوعی از کشمکش که مسبب درگیری‌های ذهنی و روانی است تا فیزیکی و این درگیری؛ خود باعث دوگانگی است و کشمکش درونی را رقم می‌زند. اما نکته کلیدی دیگری که در این نمایش وجود دارد، وجهی از رئالیسم است که با سوررئالیسم تلفیق شده است و دو زن در خلال روانکاوی یکدیگر خاطرات خود را با ستاره‌شناس روایت می‌کنند. این خاطره‌ها ناگهان با زندگی روزمره‌شان اجین می‌شود و تنها با تغییر نور، فاصله زمانی شکل می‌گیرد. نوعی از روایت‌های تلفیقی که از میان نویسندگان ایران، اکبر رادی از این تکنیک استفاده می‌کرد. تکنیکی که در نمایشنامه «مرگ فروشنده» اثر آرتور میلر و دقیقاً در زمانی که «ویلی لومان» خاطره‌های خود را از طریق آن یادآوری می‌کند؛ صحنه‌هایی از خاطره‌های گذشته که در زمان حال جان می‌گیرد.