حماسه ها و آوازهای سلحشوران بختیاری

دامون شش بلوکی
  نوازنده و پژوهشگر موسیقی نواحی
موسیقی بختیاری به دو بخش‌ سازی و آوازی تقسیم می‌شود. عمده بخش موسیقی آوازی موسیقی‌های حماسی و پهلوانی است که شاید خیلی‌ها با آن آشنا باشند. حماسه‌ها و آوازهای مربوط به پهلوانانی که بیشترآن افراد سلحشور و نامدار خصوصاً خوانین بودند. مانند بخش‌هایی از شاهنامه که به فرم حماسی خوانده می‌شود چون «رستم و سهراب»، «سردار اسد»، «ابوالقاسم خان» و... شاهنامه خوانی در موسیقی بختیاری جایگاه بسیار ویژه و گسترده‌ای دارد و در همه حوزه‌های بختیاری دیده می‌شود و شاهنامه خوانان توانایی در ایل بختیاری هستند. بخش دیگر موسیقی آوازی بختیاری به آوازهای تغزلی اختصاص دارد که عمدتاً در شب نشینی‌ها و دورهمی‌های افراد به‌صورت بداهه و برای تفنن خوانده می‌شود. البته خواندن این اشعار برای افراد درجه یک نیست و همه می‌خواندند. اشعاری چون «یاریار» و «فایز خوانی». یکی دیگر از آوازهای مهم بختیاری آواز چوپانی و گله چرانی است که بخش گسترده آن مربوط به زمان کار و فراغت چوپانان است که تنها در خصوص دام و دامداری نبوده بلکه بسیاری از چوپانان در خصوص ناکامی‌ها، آرزوها و       عاشقانه‌هایشان آواز می‌خواندند که بخش مهم آن آوازهای «سرکوهی» است. از دیگر آوازهای خاص ایل بختیار که رپرتوار مجزا دارد، آوازهای صیادی یا شکارگری است که صیادها از قصه صیادی و شکارچی‌های دلاور روایت می‌کنند مانند «فریدون» و «نجف قلی» یا «سرکوهی». بخش دیگر آوازهای بختیاری مربوط به جشن و سرور است که معمولاً شامل ترانه‌هایی است که در عروسی‌ها و شادیانه‌های مختلف شنیده می‌شود و غالباً زن‌ها و دخترهای بختیاری اجرا می‌کنند مانند «شیرین شیرینَ» یا «سوزَسوزُ». بخش دیگر آوازهای جوامع عشایری یا کشاورزی در بختیاری‌ها بوده که بسیار گسترده است به‌طور مثال آوازهای «دروگری» و «سرخرمنی» یا به اصطلاح «برزگری» که در ارتباط  با کشاورزی و موضوعات مربوط به کشاورزی بوده و دارای تم غنایی، تغزلی یا غمگین می‌باشد.اما آوازهای کار که عمده آنها مربوط به زندگی عشایر بوده بیشتر در ارتباط با زن‌ها است که شامل آوازهای «مَشک زنی»،» شیردوشی»، «قالیبافی» و... بوده است که البته شاید بتوانیم در تقسیم‌بندی لالایی‌ها را هم جز این دسته قرار دهیم.از دیگر موسیقی‌های بختیاری که جنبه غنایی و عاشقانه دارد ولی در قالب منظومه بوده و گسترده است می‌توان به منظومه «خسرو و شیرین» اشاره کرد یا آوازهای آیینی که مربوط به آیین‌های مختلف قومی مثل بندبازی است و همین‌طور آوازهای عزا یا موسیقی «گاگریو» که مفصل و جذاب بوده و عمده راویان آن زن‌ها هستند بخش دیگر آوازهای مذهبی است که در ارتباط با ماه‌های محرم و صفر بوده و بیشتر مرثیه خوانی، نوحه خوانی و تعزیه است که از زمان ورود اسلام آرام آرام در حوزه موسیقی بختیاری پدید آمده است.
اما موسیقی‌سازی مربوط به نغماتی است که بیشتر به مراسم‌های عزا اشاره دارد که نغمه معروفی به اسم«چپی» است که با کرنا و دهل نواخته می‌شود که در جای چوگان و ترکه نشسته است و دارای مقام خاصی است و فضای بسیار محزونی دارد که معادل آن در اقوام دیگر چون قشقایی وجود دارد اما به گستردگی موسیقی بختیاری نیست. از دیگر موسیقی‌های سازی، مربوط به بازی‌ها و رقص‌ها است (مفهوم از رقص دنس نیست) و از رقص‌ها یا بازی‌های معروف آن که همراه با دهل و کرنا است به چوپی، چوپی سه پا، چوپی شش پا، سواربازی و سَرناز می‌توان اشاره کرد. البته یکسری از نغمات‌سازی وجود دارد که پیش درآمد مراسم‌های بازی است مانند «وردار» و «سروردار». از دیگر نغمات مربوط به چوپانان و گله داران است که بخش‌ سازی آن با نی هفت بند اجرا می‌شود که به آواز گله‌داری معروف است. یکسری از مقام‌های‌ سازی هم در ماه‌های رمضان استفاده می‌شود که با سازهای کرنا و دهل بوده است.
با توجه به اینکه موسیقی نواحی در سرتاسر کشور ما به‌خاطر عدم حمایت‌ها و توجه‌ها رو به افول بوده و تقریباً شاهد از بین رفتن بسیاری از آیین‌ها و نغمات هستیم اما به اعتقاد من خوشبختانه موسیقی بختیاری نسبت به بسیاری از اقوام دیگر کمتر آسیب دیده و این امر مدیون فرهنگ مردم این منطقه یا تمرکز جغرافیایی جمعیتی است. موسیقی بختیاری جزئی از موسیقی اقوام است و پتانسیل بسیار بالایی دارد و در تقسیم‌بندی و رتبه بندی، به‌ لحاظ دامنه، زیبایی و تنوع در رپرتوار‌ها و تعداد آوازها، مقام‌های‌ سازی و آوازی و موسیقی آیینی جزء چند موسیقی برتر موسیقی نواحی ایران است و در حفظ و معرفی آن پژوهشگران بسیاری در این منطقه تلاش کردند.یکی از کارهای بسیار فاخر موسیقی بختیاری که در سرتا سر ایران و حتی در سطح بین‌المللی معرفی شده اثر «مال کنون» مرحوم استاد عطاءالله جنگوک بوده که بسیار ارزشمند است و با صدای مرحوم بهمن علاالدین و مسعود بختیاری اجرا شده و یک اثر بی‌نظیر و جاودانه است. بعد از آن آثار بسیاری در این حوزه شنیده شد که به اعتقاد من بسیاری از کارها به تکرار رفته بویژه به لحاظ تنظیم اثر.