کتاب خواندن برای نمایش دادن نیست

ناصر فکوهی، دکترای انسان‌شناسی سیاسی دارد و او را با آثار تألیفی و ترجمه متعددش در زمینه انسان‌شناسی، اسطوره‌شناسی و هویت می‌شناسیم. او که استاد گروه انسان‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران است، در گفت‌وگویی که با ویژه‌نامه کتاب سال داشت به مواردی درباره این جایزه اشاره کرد که خواندش خالی از لطف نیست. فکوهی در این گفت‌وگو به مواردی اشاره می‌کند که جایزه کتاب سال را از مسیر اصلی ا‌ش دور می‌کند و پیشنهادهایی برای نزدیک شدن به مسیر اصلی ارائه می‌دهد. در ادامه می‌توانید بخش‌هایی از این گفت‌وگو را بخوانید.

یک: ساختار جایزه و تقدیر و سلسله مراتبی کردن فرهنگ، یعنی برتر دانستن این از آن، ساختاری متعلق به قرون پیشین است. من به شخصه با این رویکرد مخالفم. البته منظورم از مخالفت آن نیست که به‌صورت سیستماتیک با آنها مبارزه کنم. خود من تا به حال چندین جایزه ملی گرفته‌ام (از جمله بهترین پژوهش فرهنگی بین‌المللی درباره ایران از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و جایزه ترویج علم از انجمنی به همین نام). بحث من آن نیست که سوء‌نیت یا هدف‌های نامناسب در این کار وجود دارد، بحث من آن است که جایزه دادن و گرفتن چندان تأثیری بر رشد فرهنگ و حتی جهت دادن به آن ندارد.
دو: جایزه در نهایت یک تبلیغ است. مگر آنکه ما جایزه را به یک امکان تبدیل کنیم. کاری که امروز در بسیاری از جوایز اروپایی و امریکایی و کشورهای دیگر انجام می‌شود؛ یعنی به فرد امکان می‌دهند مدتی برای تحقیق به جایی سفر کند و نتایجش را نیز منتشر کند. اما در ایران کتاب سال به‌دلیل تصدی‌گری دولت با دیده مشکوک نگریسته می‌شود و جالب است که در زمینه علوم اجتماعی، یعنی علوم انتقادی، به ندرت جایزه‌ای داده شده است.
سه: زرق و برقی که در سینما و موسیقی وجود دارد یا می‌تواند وجود داشته باشد، به روشنی در کتاب که یک عمل آرام و در خلوت است، وجود ندارد و نباید هم وجود داشته باشد. کتاب خواندن نباید برای نمایش دادن باشد و کاری جمعی نیست، اما فیلم و تئاتر و موسیقی عموماً رفتارهای جمعی و نمایشی و دارای قابلیت‌های بالای نمایشی شدن بیشتری هستند. حال وقتی کل ماجرا بر سر نمایش است و نه فرهنگ، روشن است که کتاب مهجورتر خواهد بود.
چهار: رسانه‌ها برای جوایز و برنامه‌هایی چون کتاب سال و غیره که متعلق به دورانی دیگر و در گذشته هستند کاری از پیش نمی‌برند. بحث اساسی استفاده درست از رسانه برای گسترش رویکردهای مفید فرهنگی چون کتابخوانی، بالا بردن علاقه افراد به فرهنگ و کارهای فرهنگی و از همه مهمتر بالا بردن خلاقیت آنها و یافتن افراد خلاق و کمک به آنها برای به ثمر رساندن طبیعی و به دور از حسادت‌ها، کینه‌ها و خودنمایی‌ها است.