«توکا در قفس» یوشیج زنده شد

مهرداد شیخان
کارگردان
از اسفندماه تعدادی از انیمیشن های کوتاه کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان روی سایت اینترنتی این کانون قرار گرفت تا مخاطبان بتوانند آنها را تماشا کنند. انیمیشن «توکا در قفس» که براساس داستانی از نیما یوشیج ساخته شده یکی از این انیمیشن هاست که می توانید آن را در http://omid.kpf.ir ببینید.

25 سال بعد از نوشتن داستان «توکایی در قفس» توسط نیما یوشیج کتاب مصور آن در سال 1350 توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان منتشر شد. سال 91 انیمیشن «توکا در قفس» را براساس همین داستان ساختم. انتخاب این داستان برای انیمیشن یک انتخاب شخصی بود مثل بسیار از آثاری از این دست. داستان «توکایی در قفس» بر اساس یک خط سیر و نگاه آرمانی دنبال می شد. این تم و نگاه حاصل دورانی از زندگی نیما یوشیج بود که می توانست به هر دوره ای تسری پیدا کند. ضمن اینکه فضای وهم آلود و جذابی داشت و اینها ایده خوبی برای تبدیل شان به انیمیشن بودند.
در ساخت انیمیشن «توکا در قفس» ما وامدار بهمن دادخواه هستیم که تصویر سازی های کتاب «توکایی در قفس» را انجام داده و به روش خودش و با تکنیکی نو پدید آورده بود. همچنین وامدار نصرت کریمی هستیم که با صدای ماندگارش این اثر را همراهی کرد.  می خواستم نریشن و دیالوگ‌ها را یک نفر بخواند. یک نفر راوی تمام قصه باشد. برایم مهم بود که راوی صدای پخته و پیرانه ای داشته باشد. شاید صدایی مثل صدای نیما یوشیج را می خواستم تداعی کند. اولین موردی که به ذهنم آمد صدای نصرت کریمی بود. صدای کریمی به دلیل تُن و ویژگی هایش حس دلنشینی برای قصه گویی داشت. با زنده یاد نصرت کریمی دوستی دیرینه داشتم. روزی که برای این کار به دیدنش رفتم از طرح موضوع بسیاراستقبال کرد و کار را پذیرفت. متنی را که از پیش آماده کرده بودم همان روز با هم بازخوانی کردیم ولی درنهایت گفت بهتراست خودش از نو آن را بازنویسی کند که همین طور هم شد.
معمولاً ساخت فیلم و انیمیشن یا حتی یک اثر مستند بر اساس موضوع یا قصه ای آشنا چالش‌هایی دارد. بخصوص آنکه گذشته از متن نوشتاری جزئی از حافظه بصری ما هم باشد. ممکن است کمی محافظه کارانه به نظر برسد اما به نظر من داستان هایی از این دست که چند نسل از آدم ها قصه و تصویرسازی‌های آن را از حفظ‍‌‍ اند خود به خود به فیلمساز سمت و سو می دهد تا از موضوع خارج نشود یا در نهایت برای ایده یابی و در همان حوالی داستان پرسه بزند. خواه برای روایت سینمایی یک قصه باستانی با استفاده از تصویرگری های دوران چاپ سنگی باشد و خواه استفاده از ویژگی ها و ترکیب بندی های بصری یک کتاب قصه مصور. در این مواقع الگویی از پیش آماده برای حل مسأله وجود ندارد و باید به تخیل پناه برد. تخیل برای اقتباسی دیگر با روایت و شکل دیگری. به این ترتیب در ساخت انیمیشن «توکا درقفس» در دو بخش جدا اما در عین حال پیوسته برای اقتباس انیمیشنی تلاش کردم. بخش اول قصه و بخش دوم طراحی بود.
قصه به شکل روایتی خلاصه شده در آمد. بعضی بخش ها حذف و قسمت هایی اضافه شد. ویژگی هایی هم برای توالی ریتم در آن ایجاد شد مثلاً در سکانس آخر که توکا برای رهایی اش تلاش می کند. در طراحی‌ها قرار شد طراحی کاراکترها با تغییراتی از کتاب استفاده شوند اما  طراحی فضا و اتمسفر فیلم به کلی کار تازه ای بود. چرا که مثلاً تمام نماهایی که در کتاب تصویرگری شده بودند نماهای بسته بودند و نمای عمومی یا لانگ شات وجود نداشتند. همین طور عوامل جوی مثل مه و باران برای تأثیر حسی بهتر به فضاها اضافه شدند. علاوه  بر این ها باید به طراحی صدا و فضای شنیداری هم اشاره داشت که همراهی خوبی با فضای دیداری داشته است.
اما در این سال ها انیمیشن «توکا در قفس» به صورت عمومی اکران نشد. طی این سال ها گویا به شکل محدودی نسخه این اثر و تعدادی دیگر از انیمیشن های کانون برای مراکز و کتابخانه های کانون تکثیر و توزیع شده بودند و همین طور در چند نوبت اکران های عمومی و مناسبتی نمایش داشته اما تا جایی که می دانم فقط همین‌ها بوده است. اما از اسفند ماه گذشته اکران اینترنتی تعدادی از انیمیشن های کوتاه توسط کانون صورت گرفته که «توکا درقفس» هم جزو این اکران ها هست. این حرکت خوبی برای نمایش انیمیشن های کانون برای عموم مردم است، اما اینکه چرا تا قبل از این زمان اکران و پخش عمومی تری نشده بود باید از مدیران کانون پرسید. ناگفته نماند که به طور کلی اکران فیلم کوتاه و انیمیشن های کوتاه و تجربی به صورت سیستماتیک در ایران چالش ‌هایی داشته است.