کشاورزان به مسئولان بیدار باش می‌دهند

سهیلا یادگاری
خبرنگار
افزایش حجم بارش‌ها در روزهای گذشته، این ترس را به جان کشاورزان انداخته که حاصل دسترنج یک ساله‌شان را دوباره سیل با خود ببرد. به همین دلیل از متولیان کشاورزی در کشور این موضوع را پیگیری کردیم که نسبت به بهار امسال، آمادگی آنها برای کاهش خسارت‌های سیل و مقابله با سیلاب، چه تغییری کرده و آیا این آمادگی افزایش یافته است؟
اقدامات پیشگیرانه
کشاورزی در حمیدیه خوزستان در گفت‌و‌گو با خبرنگار ما می‌گوید: «انتظار ما این است که با توجه به پیش‌بینی بارش‌های شدید، اقدامات لازم قبل از وقوع سیل انجام شود تا کشاورزان غافلگیر نشوند.»
با این حال بخشدار مرکزی حمیدیه می‌گوید: «عملیات و احداث ترمیم سیل بند‌ها در این شهرستان در حال انجام است و آمادگی‌های لازم برای مقابله سیلاب احتمالی وجود دارد.»
به‌نظر می‌رسد لایروبی کانال‌ها، زهکشی زمین‌ها و نصب آب بندهای جدید مهم‌ترین اقدامات فوری برای مقابله با سیل‌های پیش رو است. اجرای عملیات آبخیز‌داری و آبخوانداری نیز اقدامی پیشگیرانه و برنامه ای بلندمدت برای حفاظت از کشاورزی در برابر سیل است.
البته مدیریت و کنترل سیلاب، محدود به سازمان یا بخش خاصی نمی‌شود و نهادها و سازمان‌های متعددی متولی مدیریت و کنترل سیلاب در کشور هستند. اما با توجه به اینکه، تأمین امنیت غذایی وابسته به تولیدات کشاورزی در دوران تحریم بویژه در سال آینده است، ضرورت حفاظت از کشاورزی در هنگام سیلاب بیشتر نمایان می‌شود. خواسته کشاورزان با بیدارباش به مسئولان حوزه‌های مختلف نیز این است که متولیان بخش‌های مختلف، با آمادگی بیشتری با خسارت‌های این رخداد طبیعی مقابله کنند.
برای مقابله با سیلاب‌ها در کشاورزی و کاهش خسارت آن، آمادگی و تجهیز زیرساخت‌ها اهمیت زیادی دارد. مهم‌ترین زیرساخت‌های کشاورزی برای مقابله با سیل، آبخیزداری و آبخوان‌داری است.
افزایش سطوح آبخیز
 ابوالقاسم حسین‌پور، مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور به «ایران» می‌گوید: «آبخیزداری و آبخوان داری عملیاتی زیربنایی و زیرساختی از جنس اقدامات پیشگیرانه است که اثر بلندمدتی بر هدایت و جذب آب و جلوگیری از سیل است.»
آبخیزداری یعنی مدیریت پایدار آبخیز، که فقط آب نیست و شامل کل منابع طبیعی می‌شود. آبخوان داری یعنی آبخیزداری زیر و روی زمین. یعنی برای نگهداری آب فقط به روی زمین تکیه نمی‌کنیم و از زیرزمین هم کمک می‌گیریم. مقداری از آبی که از آبخیز خارج می‌شود و در دشت‌ها جاری می‌شود، به زیرزمین می‌رود که به جمع‌آوری و مدیریت آن در زیرزمین آبخوان داری می‌گویند.
به خاطر تغییرات اقلیمی، تشدید بارش‌ها و از طرف دیگر محدودیت منابع آبی در کشور، ما نیاز داریم به روش‌های مختلف بارش‌ها و سیلاب‌ها را به درون زمین نفوذ دهیم. سفره‌های زیرزمینی، قنات و چشمه‌ها هم نیازمند نفوذ آب و تغذیه است. طرح‌های آبخیز و آبخوان باعث نفوذ آب به خاک و افزایش رطوبت خاک می‌شود. آبخیزداری و آبخوان داری از سیلاب پیشگیری می‌کند و خسارت سیل را به حداقل می‌رساند. به این ترتیب تهدید سیل به فرصت تبدیل می‌شود و منابع آبی کشور به پایداری می‌رسد.
کنترل برخی سیلاب‌ها
طبق آمار وزارت نیرو در سال آبی 98 – 97 بارشی که در کشور داشتیم از میانگین بارش 50 ساله کشور بالاتر بوده است. البته میانگین بارش باعث سیلاب نمی‌شود. بارشی باعث سیلاب می‌شود که شدت بارندگی زیاد باشد، میزان نفوذپذیری زمین کم باشد و اگر وضعیت توپوگرافی منطقه به گونه‌ای باشد که این حجم بارشی نتواند به اندازه کافی در زمین نفوذ کند و روی زمین جاری شود باعث به وجود آمدن سیلاب می‌شود. مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان داری سازمان جنگل‌ها، کنترل و کاهش مخاطرات سیل‌های اخیر در غرب، جنوب غربی و جنوب شرقی را به‌خاطر اقدامات «مؤثر و اثر‌بخش» احداث آبخیز و آبخوان‌ها در دو سال اخیر می‌داند.
به‌گفته حسین پور« 1552 حوضه آبخیز تحت پوشش فعالیت آبخیزداری و آبخوان‌داری قرار گرفته و 2.5 میلیون هکتار به سطوح آبخیزهای مدیریت شده کشور اضافه شده است. بخشی از این فعالیت‌ها در سال‌جاری و سیلاب‌های امسال بخصوص در جنوب کرمان و جنوب شرق، هرمزگان و سیستان، لرستان و ایلام مدیریت شد و برای نخستین بار آبخیزها در این مناطق آبگیری شد. با مدیریت بخشی از سیلاب در این مناطق، خسارت سیل کاهش یافت. اگر آبخیزها نبود خسارت سیل در این مناطق بیشتر بود.»
برنامه کنترل در خوزستان
با شروع فعالیت حوضه های آبخیز جدید، فاکتورهای مخاطره‌آمیز سیل کاهش یافته است. مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان داری سازمان جنگل‌ها، در این خصوص به برنامه‌های کنترل سیلاب در خوزستان اشاره می‌کند. حسین‌پور می‌گوید: «در حوزه آبخیز خوزستان برنامه‌هایی برای کنترل سیل در حال اجرا است و برخی برنامه‌ها در شمال، غرب و  شرق استان در حوضه آبخیز، رو به اتمام است.»
اما وقوع سیل در استان خوزستان از دو بعد است. بخشی از سیلاب در خوزستان درون استانی است که به گفته حسین پور «حوضه‌های آبخیز استان آن را کنترل می‌کند.» اما بخش عمده‌ای از سیلاب خوزستان ناشی از بارندگی‌ها در 7 استان بالا دست خوزستان است که سیلاب این 7 استان به جلگه خوزستان می‌ریزد. بنابراین سیلاب‌های بالا دستی است که خسارت‌های زیادی به استان خوزستان وارد می‌کند. برای حل مشکل سیل در استان خوزستان، با هدف «جامع‌نگری در حوضه آبخیز، اقداماتی در استان‌های بالادستی خوزستان مانند ایلام و لرستان انجام گرفته است.»
 حسین‌پور با اشاره به این موضوع ادامه داد: «این اقدامات به‌صورت متمرکز است. استراتژی این است که با احداث آبخیزها در بالا دست خوزستان، منشأ سیل خارج از استانی خوزستان در بالا دست کنترل می‌شود. چون سیلاب پدیده ای چند وجهی است، بخشی از آن ناشی از بارش‌های شدید در حوضه‌های آبخیز است که می‌توان در بالا دست آن را با آبخیزداری و آبخوان داری کنترل کرد. به این ترتیب بخشی از سیلاب بالا دست مدیریت می‌شود و پایین دست خسارت نمی‌بیند.»
اما عوامل دیگری موجب وقوع سیلاب در پایین دست می‌شود که از اقدامات پیشگیرانه در بخش کشاورزی خارج است. ساخت و ساز در مسیل‌ها، انسداد در مسیر سیلاب در بافت‌های جمعیتی و تعرض به محدوده‌های غیرمجاز، از عوامل مهم وقوع سیلاب در پایین دست است. خسارت این عوامل در سیلاب‌ها بسیار بیشتر و گاهی غیرقابل جبران است. سیلاب در پایین‌دست اگر مدیریت شده و کنترل شده باشد بخشی حقابه پایین دست می‌شود، بخشی از سیلاب در مسیل‌ها، آبراهه‌ها و رودخانه‌ها قرار می‌گیرد و با نفوذ آب به درون زمین، چرخه آب از بالا دست تا پایین دست پایدار می‌شود.
مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، معتقد است «اگر در مسیر سیلاب دخل و تصرف نشود، خسارت آن کاهش می‌یابد. ما مجاز نیستیم در پایین دست هر کاری را انجام دهیم. مدیریت سیلاب و آبخیز باید از بالا دست تا پایین دست باشد. در واقع اگر سیلاب را درست مدیریت کنیم، به نعمتی برای ذخیره آب زیرزمینی تبدیل می‌شود.»
حسین‌پور می‌گوید: «حرکت سیلاب‌ها و روان‌آب‌ها در مسیل‌ها و خشکه رودها، تنها راه تغذیه سفره‌های زیرزمینی است. صرف نظر از شیوه‌های مدیریتی در سر شاخه‌های حوضه آبخیز به‌عنوان مناسب‌ترین روش کنترل سیل و نفوذ سیلاب، روش‌های مختلفی برای مهار و کنترل سیلاب در مسیر رودخانه و مسیل وجود دارد که افزایش میزان نفوذ را به‌دنبال خواهد داشت.»
آبخیزها مراکز گردشگری می‌شود
مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها از همکاری با بخش‌های دیگر مانند وزارت نیرو، مدیریت بحران، دهیاری‌ها، شهرداری‌ها و... خبر داده و می‌گوید: مراکز آبخیز کشور، به مراکز گردشگری تبدیل می‌شوند.
به‌گفته حسین‌پور، «پارک‌های آبخیز مشرف به سکونتگاه‌ها است. با این اقدام هم سیلاب در بالا دست و پایین دست کنترل می‌شود هم با تبدیل شدن نقاط آبخیز به تفرجگاه، درآمد ناشی از گردشگری نصیب این مناطق می‌شود.»