کسب و کارهای اینترنتی چگونه می توانند از تبعات «کرونا» بر اقتصاد خود بکاهند؟

محمدرضا قدوسی
متخصص و کارآفرین حوزه بلاکچین
این روزها که ترس از دست دادن جان و آمارهای متعدد مرگ و میر، تک‌ تک سلول‌های آدمی را به لرزه می‌اندازد، اخبار کمتر شنیده شده‌ای از وضعیت اقتصادی کسب‌وکارها بخصوص کسب ‌وکارهای اینترنتی منتشر می‌شود و همگان به‌دنبال راهکار می‌گردند، اما پیش از تجویز راهکار، باید آمار را بررسی کرد، چرا که شالوده تعیین راهکار در هر موقعیتی ابتدا درک صحیح از وضعیت کنونی و پیش‌بینی موقعیت آتی آن است.
فهم وضعیت
بر طبق گزارش منتشر شده سازمان فناوری اطلاعات ایران و گزارشات متعدد دیگر کشورها (گوگل فایننس)، وضعیت کسب‌وکارهای اینترنتی در جهان را می‌توان به سه دسته، تقسیم کرد.
دسته اول کسب‌وکارهای نیازمند به حضور فیزیکی هستند. کسب‌وکارهای اینترنتی و استارتاپ‌‌هایی که به تسهیل رفت وآمد، حضور، تجمع در محل‌های فیزیکی برای آموزش، گردش و سرگرمی و نیز تهیه و ارسال غذا می‌پرداختند به نوعی دچار بحران جدی شده و از تعطیلی کامل (نظیر بلیت فروشان اینترنتی سینماها) تا کاهش محسوس 80 درصدی در سایت‌های تخفیف گروهی، 60 درصدی در سفارش غذا، 50 درصدی در خدمات منزل و 40 درصدی در برخی از تاکسی‌های اینترنتی، رنج می‌برند.
دسته دوم کسب‌وکارهای مرتبط با سرگرمی‌ها و تبلیغات دیجیتال هستند که با وجود قرنطینه خانگی که تنها راه تفریح به‌صورت آنلاین را برای خانوارها مقدور می‌‌ساخت، تفریح‌های اینترنتی پولی نیز چندان مورد استقبال واقع نشده و در جهان نیز شاهد کاهش درآمد 4 تا 10 درصدی بوده‌ایم بنابر اعلام (ECMmoitor.ir). به میزان محسوسی مشتریانی که برای این امور هزینه کرده‌اند کم شده‌اند که با فرضیاتی که از آمارهای منتشر شده تراکنش‌های شبکه شتاب می‌توان در ذهن تصویر کرد، دلیل آن را می‌توان محدودیت در درآمد خانوارها، تجمیع هزینه‌های خانوار و نیز ترس از طولانی شدن روند بیماری و مواجهه با کمبود نقدینگی خانوار دانست که تمایل خانوارها به هزینه برای سرگرمی‌های آنلاین (نظیر سامانه‌های پخش فیلم آنلاین و بازی آنلاین) را در نسخه‌های پولی کاهش داده و بالعکس مراجعه و دانلود از سایت‌های رایگان فیلم و بازی را بشدت افزایش داده است.
و اما دسته سوم کسب‌ وکارهای برقراری ارتباط، خدمات و سازمانی آنلاین هستند که این پلتفرم‌ها با رشد‌های جهشی مواجه شدند و فصلی بی‌نظیر را برای خود رقم زدند. رشدهای 600 تا 800 درصدی در میزان فروش، نشان از این واقعیت دارد که مردم برای تعاملات خود و بخصوص تداوم کسب‌وکار خود، به جایگزینی این پلتفرم‌های آنلاین به‌ جای تعاملات فیزیکی و حضوری، روی آورده‌اند.
حال چه خواهد شد؟
با توجه به کم‌رنگ‌تر شدن تهدیدات کرونا، می‌توان شاهد 4 جریان در کسب‌وکارهای آنلاین بود. در کسب‌وکارهای دسته اول و دوم (بحران زدگی / کاهش محسوس تقاضا) می‌توان انتظار داشت که در جریان نخست بخش‌هایی از تقاضای از دست رفته بسرعت بازگردند. پیش‌بینی‌‌های مختلف حاکی از آن است که با بازگشایی اماکن و مشاغل حضوری، حدود 30 درصد تا 45 درصد از تقاضای از دست رفته، خود به‌ خود بازخواهند گشت. در جریان دوم بخش‌هایی از تقاضا نیاز به تحریک و مراقبت جدی دارند. با توجه به تغییر عادات مشتریان در دوره درگیری با کرونا، بخش‌هایی از مشتریان نیاز دارند تا دوباره به‌ سمت استفاده از محصول/خدمت فراخوانده شوند. این نکته بسیار مهم است که این قبیل مشتریان، نیاز به مراقبت ویژه دارند تا مجدداً دچار استرس نشده یا آن را فراموش نکنند. می‌توان حجم این گروه را طبق پیش‌بینی‌ها حدود 25 تا 30 درصد ذکر کرد. در جریان سوم بخش‌هایی به این زودی بازگشایی نمی‌گردند. پیش‌بینی‌‌های مختلف از 6‌ ماه تا حدود 1.5 سال آتی، از عدم تمایل به بازگشت حدود 10 تا 15 درصد از مشتریان قبلی حکایت دارند و حدود 10 تا 35 درصد از مشتریان به‌صورت بسیار جسته و گریخته از خدمات سابق بهره خواهند برد و در جریان چهارم بخش‌های جدیدی ایجاد شده یا در دسترس قرار می‌گیرند. با توجه به اینکه بسیاری از کسب‌وکارهای سنتی هم از موضوع کرونا آسیب دیده‌اند، بازارهایی که به‌سختی در دسترس استارتاپ‌‌ها و کسب‌وکارهای اینترنتی می‌توانست قرار گیرد، امروزه تشنه و پذیرای خدمات آنلاین خواهند بود. به‌عنوان مثال رقبای اینترنتی حوزه آموزش همانند پلتفرم‌های برگزاری آنلاین کلاس، شبکه‌های آموزش اینترنتی و دوره‌های تخصصی آنلاین، بسادگی می‌توانند تا زمان ناپدید شدن کامل کرونا (که واقعاً قابل پیش‌بینی نیست)، بازار آموزشگاه‌های خصوصی، مدارس و حتی دانشگاه‌ها را مختل کنند و چه بسا برای همیشه، ورق را برگردانند. اما در خصوص استارتاپ‌های دسته سوم (جهش یافته) نیز باید توجه کرد که این روند جهشی در دوره‌ گذار از کرونا، کاهش خواهد یافت و به این کسب‌وکارها و سرمایه‌گذاران توصیه می‌شود که در این فرصت طلایی به‌جای سرمست شدن از سود، منابع حاصل از این جهش را برای توسعه بازارهای ایجاد شده در دسترس قرار گرفته صرف کنند.
 اقدام‌های هماهنگ
توصیه به کسب‌وکارها این است که در دسته‌‌های اول و دوم، بسرعت سراغ تعدیل نیرو نروید. این گزینه اغواکننده است اما تنها در صورتی باید استفاده شود که با بازگشت حدود 55 تا 70درصد از مشتریان، همچنان نتوانید هزینه‌‌های پرسنلی خود را پوشش دهید. اگر امروز اخراج کنید، فارغ از تبعات مالی حقوق کارگری و مشکلات سازمانی، هنگامی که نیمی از مشتریان شما بازگردند، مجدداً نیاز به استخدام خواهید داشت و این به معنای تحمیل بار اضافی (هزینه اخراج و هزینه استخدام) به کشتی‌ای است که قصد دارد از گل بلند شود. همچنین به کسب‌وکارهای آنلاین توصیه می‌شود که در دوره‌ گذار از کرونا، با پیش فرض‌های قبل از کرونا برای جذب و نگه داشت مشتری اقدام نکنند و یکبار دیگر مشتریان خود را بازشناخته و دغدغه‌های ایشان را به‌صورت عمیق درک و رفع کنند. به‌خاطر داشته باشیم که هنگامی که محیط تغییر می‌کند، کسب‌وکارهایی زنده می‌مانند که بتوانند به بهترین نحو، خود را با محیط جدید تطبیق دهند و آنهایی منقرض می‌شوند که همچنان پافشاری بر مدل قبلی خود کنند.
به اصناف و نهادهای حکمران‌ هم که در این برهه وظیفه خطیری برعهده دارند توصیه می‌شود که برخی از کسب‌وکارها ممکن است بدون در نظر گرفتن مصلحت سایر هم صنف‌های خود، دو رفتار را از خود نشان دهند به‌صورتی که یا اقدام به کاهش شدید قیمت‌ها برای جلب مشتری از دست رفته کنند و یا قیمت‌ها را بشدت افزایش دهند تا سود از دست رفته مدت اخیر را جبران کنند. در چنین شرایطی اصناف و نهادهای حکمران باید مانع از چنین رفتارهای دسته اول شوند، چرا که معادلات بازار سردرگم را پیچیده‌تر کرده و می‌تواند منجر به هلاکت ضعیف‌تر‌ها شود. همچنین نباید اجازه دهند که تشنگی ایجاد شده سبب ایجاد انحصارگرایی و رفتار دوم شود چرا که نتیجه بازار انحصاری با توجه به کاهش قدرت خرید مردم، خروج و هلاکت بخش عمده بازار است.
به دولت و نهادهای حمایتی نیز توصیه می‌شود برای کاهش اثرات کوتاه مدت، مردم را به استفاده از خدمات و تراکنش‌های آنلاین ادامه یافته تشویق کرده و تبادلات مالی و عملیاتی این کسب‌وکارها را تسهیل کنند. از سوی دیگر برای کاهش اثرات میان مدت نیز با توجه به اینکه اکوسیستم استارتاپی و کسب‌وکارهای آنلاین از افراد متخصص و دانشی تشکیل شده است، هرگونه تعدیل نیرو در این شرکت‌ها می‌تواند تبعاتی از جمله مهاجرت، تمایل به کارمندی و... در پی داشته و در آینده، سبب تضعیف اکوسیستم و تحمیل بار آن بر دولت و اقتصاد شود. برای کاهش اثرات بلند مدت نیز با توجه به تجربه موفق اخیر، دولت به واسپاری بخش‌هایی از فعالیت دولت به کسب‌وکارهای آنلاین پرداخته و با تقویت آنها، نه تنها برای مواقع بحرانی بلکه برای کاهش هزینه‌‌های خود، بدان توجه ویژه‌ای کند.
و در پایان اینکه بیل گیتس (خالق غول فناوری، مایکروسافت) می‌گوید: «غالب مردم در خصوص آنچه در کوتاه مدت نصیبشان می‌شود، اغراق می‌کنند و آنچه  را که در 10 سال بعد، گریبانگیرشان می‌شود، خوار می‌شمارند.» بنابراین یادمان باشد که کرونا همانند بسیاری از پدیده‌ها، تبعاتی داشت که در کوتاه مدت به آن بسیار پرداخته‌ایم و در مورد آن هم شاید اغراق کرده باشیم اما لازم است تا به‌عنوان رهبران کسب‌وکارهای آنلاین، تاچند سال آتی که امیدوارانه اقتصاد به حالت عادی برگردد، هوشیار باشیم.