فرهنگ‌سازی با کلمات قصار، ضرب‌المثل‌ها و نقل‌قول‌ها

روبرت صافاریان
منتقد، نویسنده و مترجم
فیلم فارست گامپ را خاطرتان هست؟ مرد میانسال اندکی کندذهن با بازی تام هنکس که با کلمات قصاری که از مادرش آموخته بود زندگی می‌کرد و فلسفه زندگی ساده‌اش در تعداد محدودی جمله حکیمانه خلاصه می‌شد. این روزها هرازگاهی به یاد فارست گامپ می‌افتم چون احساس می‌کنم خودم هم بیش از پیش به یاد حرف‌های حکیمانه پدرم (روحش شاد) می‌افتم و احساس می‌کنم که نیازی به کتاب‌های چندصدصفحه‌ای ندارم و کل فلسفه زندگی‌ام را می‌توانم در قالب سی چهل جمله‌ و حکایت کوتاه خلاصه کنم.
پدرم می‌گفت این «پارسیک»‌ها (یعنی فارسی‌زبا‌ن‌ها) ضرب‌المثل‌های خیلی خوبی دارند. یکی از ضرب‌المثل‌های مورد علاقه او این بود: «حساب حساب است، کاکا برادر». او که در دهه چهل شمسی تازه از روستا به تهران آمده بود و می‌کوشید مناسباتش را با بستگان و از جمله برادرانش با شرایط جدید جامعه شهری و مناسبات پولی هماهنگ کند، این ضرب‌المثل را که در آن هم برادری نقشی داشت و هم حساب‌وکتاب مالی، بسیار وصف‌ حال خود می‌دید. گاهی هم خود آدم‌ها حرف‌هایی می‌زنند که دست کم برای بستگان نزدیک‌شان حکم ضرب‌المثل و کلمه قصار را پیدا می‌کند. یک بار که با پدر از بی‌عدالتی و مناسبات زورگویی در مدرسه می‌گفتم، پاسخش این بود: «راست می‌گویی، اما راست نمی‌گویی». یا: «حق با توئه، اما حق با تو نیست». می‌خواست بگوید بله این بی‌عدالتی‌ها هست، اما اینکه نتیجه‌گیری می‌کنی باید مقابله کرد و... درست نیست. کاری نمی‌شود کرد. روحیه‌ای محافظه‌کارانه یا هرچه، اما براستی چکیده نوعی تفکر در قالبی بسیار کوتاه و به‌یادماندنی. این‌ها گزینه‌گویی‌هایی هستند که در همه خانواده‌ها مشابهش هست و چه بسا مسیر زندگی فرزندان را تعیین می‌کند (یا دست کم نقشی در آن بازی می‌کند.)
ضرب‌المثل‌ها و کلمات قصار نمونه‌هایی از قالب کوتاه هستند که در فرهنگ عموماً و در فرهنگ ما شرقی‌ها خصوصاً جایگاه مهمی دارند. به قالب غزل توجه کنید. نه تنها خود کوتاه است، بلکه یکی از قواعدش این است که هر سطر آن مستقلاً معنایی داشته باشد. هر بیت نه تنها به تنهایی زیباست، بلکه معنادار هم هست و فارغ از کلیت غزل می‌تواند در موقعیت‌های مناسب به کار برده شود: شب تاریک و بیم موج و گردابی چنین حائل / کجا دانند حال ما سبکباران ساحل‌ها؟ حتی هر مصرعش می‌تواند تیتر مقاله‌ای یا عنوان کتابی باشد، کما اینکه شده است. دقت کنید چه تعداد از ابیات یا بخش‌هایی از ابیات غزل‌های حافظ در عنوان‌های ما به‌کار رفته‌اند. رباعی را دیگر نمی‌گویم. قالبی کوتاه با محتوای عموماً فلسفی که براحتی به یاد می‌ماند و چه بسا به‌خاطر تشبیه‌های اندکی طنزآمیز خود به یادماندنی است: بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر / دیدی که گور چگونه بهرام گرفت.
عنوان روزنامه‌ها یکی دیگر از قالب‌های کوتاه است. بازی زبانی با کلمات در عنوان هم یک جور لذت زیباشناختی دارد و هم باعث به یاد ماندن آن می‌شود. سال‌ها پیش روی جلد مجله انگلیسی‌زبانی خواندم: ?What is Left که یعنی «چپ [چپ‌گرایی] چیست؟» اما در عین حال به این معنا هم هست که «چه باقی مانده است؟» یعنی از چپ‌گرایی چه به جا مانده است؟ هر روزنامه‌نگاری می‌داند که بسیاری از کسانی که مجله را ورق می‌زنند احتمالاً فقط عنوان‌ها و عنوان‌های فرعی را می‌خوانند و بنابراین نقش آنها تعیین‌کننده است و اگر خوب انتخاب شوند هم خواننده را به خواندن مقاله برمی‌انگیزند و هم حتی خود ممکن است مستقل از مقاله به یاد بمانند. نقل قول از بزرگان در زمینه‌های مختلف نیز روز‌به‌روز برایم اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. آن‌چه در انگلیسی به‌عنوان quot (کوتاه شده quotation) در سایت متعددی در اینترنت یافتنی است. وقتی عکاسی بر اساس تجربه چندین ده‌ساله‌اش می‌گوید: «تصادف نقش مهمی در همه هنرها و بخصوص در عکاسی دارد.» ناگهان در جمله کوتاهی چیزی را خلاصه می‌کند که هر کس بعد از مدتی عکس گرفتن به آن می‌رسد. اما حالا می‌شود از این عکاس معروف نقل کرد و به اعتبار او حرف خود را به کرسی نشاند. این نقل‌قول‌ها اعتبار گوینده‌شان را یدک می‌کشند، برعکس ضرب‌المثل‌ها که مؤلف ندارند. تکه‌هایی از حرف‌های شخصیت‌های فیلم‌ها و رمان‌ها را هم می‌توان در زمره همین‌ها به حساب آورد.
عباس کیارستمی در گزینه‌گویی ید طولایی داشت. در مصاحبه‌ای، بعد از اینکه می‌گوید «بعد از گزارش دیگر از هیچ زنی کلوزآپ نگرفتم»، به مصاحبه‌کننده گوشزد می‌کند «دارم بهت تیتر می‌دهم». یعنی او آگاهانه جمله‌ای می‌گوید که مستقلاً معنا دارد و می‌تواند عنوان مصاحبه شود. علاقه او به شعرهای هایکومانند چندسطری هم از همین جا می‌آید. و شاید همه این‌ها از طراحی پوستر و ساختن فیلم تبلیغاتی که باید در کوتاه‌ترین زمان پیغام اصلی را به بیننده برساند. حقیقتاً تبلیغات یکی از جاهایی است که بیان موجز می‌طلبد. جمله‌هایی که روی بیلبوردهای تبلیغاتی نوشته می‌شوند از قالب‌های کوتاهی هستند که در ساختن فرهنگ عمومی نقش مهمی دارند.