تأثیر خمسه نظامی بر فرهنگ جهانی

مریم سادات گوشه
 خبر‌نگار‌
نفیس‌ترین نسخه خطی از خمسه نظامی شاه طهماسبی در بازار نشر در دسترس عموم است. البته اصل این نسخه ارزشمند در کتابخانه بریتانیا نگهداری می‌شود که به همت دولت ایران و تلاش فرهنگستان هنر از آن تصویربرداری و اکنون بازنشر شده است. اهمیت این نسخه به‌خاطر این است که رد پای سه دوره تاریخی نگارگری ایرانی در آن به چشم می‌خورد. سیدمهدی حسینی، عضو پیوسته فرهنگستان هنر که خود نیز نگارگر است در خصوص ویژگی‌های این اثر نفیس به «ایران» می‌گوید: «خمسه در طول تاریخ از زمانی که توسط حکیم نظامی سروده شده چندین بار در دوره‌های مظفری، تیموری و صفوی نگارگری شده و آخرین بار در دوره قاجار به‌صورت چاپ سنگی نگارگری شده است. هنرمندانی که روی این نسخه کار کردند، شاخص‌ترین هنرمندان دوره صفوی بودند. سلطان محمد، آقا میرک و عبدالعزیز مظفرعلی که در رأس این هنرمندان سلطان محمد بود که مدیر کتابخانه هم بود. این نسخه که اکنون در فرهنگستان هنر رونمایی شد توسط شاه محمود نیشابوری به خط نستعلیق کار شده است. شاه محمود لقب زرین قلم داشته است.»
حسینی در تکمیل ویژگی‌های منحصر به فرد این نسخه نفیس ادامه می‌دهد: «در نسخه خمسه نظامی 14 نگاره و 14 مجلس کار شده است، در صورتی که در شاهنامه شاه طهماسبی 258 تصویر داریم. آنچه تمام صفحات خمسه را مستثنی می‌کند این است که تمام صفحات خمسه تشعیر دارد در صورتی که شاهنامه شاه طهماسبی زرافشان‌گری است. در نسخه نظامی اینگونه نیست که فقط از شکار روباه و خرگوش نگارگری شده باشد بلکه رد تمام حشرات و حیوانات را در این تشعیرها می‌توان مشاهده کرد. یعنی به یک صورت جانورشناسی دارد و آن را از دیگر خمسه‌ها مستثنی می‌کند.» او در ادامه در خصوص نگارگری تاریخی این نسخه منحصر به فرد می‌گوید: «تا اواخر دوره صفوی سه صفحه بدون مجلس و نگارگری باقی می‌ماند. یعنی تا زمان شاه سلیمان که در آن دوره دستور می‌دهند که آن را کامل کنند. در آن دوران تمام هنرمندان قبلی از دنیا رفته بودند. بنابراین کار به محمد زمان بهترین تصویرگر و نگارگر اواخر صفوی سپرده می‌شود. او نیز 3 تصویر آخر را به این نسخه اضافه می‌کند. از استثنائات کار او این است که سعی نکرد نگاره‌هایی مثل آقامیرک یا سلطان محمد اضافه کند. او با توجه به نگاه مدرنیستی که بتدریج وارد ایران می‌شد، نگاره‌های جدیدی در کارش آورده است.» او ادامه می‌دهد: «این نسخه نفیس در دوره‌های مختلف سلطنتی در کتابخانه سلطنتی می‌ماند تا به دوره قاجار می‌رسد. در زمان فتحعلی شاه جلد این نسخه فرسوده شد و تصمیم گرفتند که توسط سید میرزا و محمد میرزا کار شود. این دو نیز نه مثل محمد زمان و نه مثل سلطان محمد کار کردند بلکه تمام ویژگی‌های دوره قاجار را لحاظ کردند. این کار بسیار استثنایی است که سه دوره درخشان تاریخی نگارگری ایرانی را در آن می‌توان دید، آن هم با ویژگی‌های زمان خود. این کار با مشارکت فرهنگستان هنر و شهرداری تهران انجام شد.» نسخه‌های ارزشمند بسیاری از آثار ادبی ایران در سراسر ایران وجود دارد. نسخه‌هایی که قطعاً جایگاهش در ایران است. منیژه کنگرانی مدیر کل گروه‌های علمی فرهنگستان هنر و عضو شورای علمی همایش خمسه نظامی، در مورد ویژگی‌های این اثر نفیس می‌گوید: «فرهنگ ایرانی -اسلامی متن‌های برجسته و شاخص و اسطوره‌های فراوانی دارد. مانند شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی، گلستان و بوستان سعدی و...؛ این متون به زبان و فرهنگ ایرانی محدود نمی‌شود و فراتر از مرزهای ایران شناخته شده است. ضمن آنکه توانسته به‌عنوان الگویی برای آفرینش‌های ادبی و هنری قرار بگیرد. از میان این آثار، خمسه حکیم نظامی، یعنی منظومه‌های مخزن‌الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندرنامه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. این منظومه‌های ادبی بدیع که حاوی انواع مضامین دینی، تعلیمی و تغزلی هستند و در قالب تصاویری ناب و خیال‌انگیز بیان شدند، توانستند به فاصله اندکی پس از سرایش‌شان توسط نظامی، سرمشق و الگویی برای دیگر آثار شوند. خمسه امیر خسرو دهلوی نمونه‌ای است که بر اساس خمسه نظامی سروده شده است.
ضمن آنکه نظامی که به زیبایی در اشعارش از انواع هنر، همچون نقاشی، معماری، مجسمه‌سازی، صنایع دستی و... سخن رانده و از هنرمندان و نقاشانی چون مانی، شاپور و شیده، باربد و نکیسا، فرهاد مجسمه‌ساز و سنمار معمار یاد کرده و توانسته وضعیت هنر زمانه‌اش را بیان کند و مورد توجه هنرمندان هم قرار گرفت.» او در ادامه در پاسخ به تاریخچه این اثر ارزشمند خاطرنشان کرد: «با الهام از این اسطوره ‌متن ایرانی آثار متعددی خلق شد و داستان‌ها و روایت‌های خمسه در اغلب هنرها بازنمود یافت. مانند نقاشی، موسیقی، تئاتر، سینما و...؛ چنانچه امروزه می‌توان به هزاران اثر هنری در حوزه‌های گوناگون اشاره کرد که با الهام از خمسه نظامی آفریده شده است. اگر فقط به نقاشی بپردازیم، می‌توانیم بگوییم از قرن هشتم هجری به بعد نسخه‌های خمسه توسط مصوران نقاشی شده و این سنت تصویرگری تا امروز ادامه یافته. چنانکه حتی هنرمندان معاصر مانند رضا درخشانی، پرویز کلانتری و... مجموعه آثاری براساس خمسه نقاشی کرده‌اند جدای از نقاشی می‌توان به آثار موسیقایی یا نمایشی ملهم از خمسه اشاره کرد یا حتی فیلم شیرین کیارستمی ملهم از داستان خسرو و شیرین نظامی است.»
 او در ادامه در مورد تأثیر خمسه بر فرهنگ وهنر جهان افزود:«خمسه در فرهنگ جهانی هم تأثیر گذاشته مثلاً فیلم «نام من سرخ» اورهان پاموک اشاره به خمسه نظامی دارد.»