تغییر رفتار اجتماعی در ایران پس از بروز اپیدمی کرونا

یعقوب موسوی
جامعه شناس و استاد دانشگاه
کرونا این میهمان ناخوانده در روزهایی به مام وطن ورود پیدا کرد که جامعه از همه طرف گرفتار مشکلات و نظام رفتار اجتماعی مردم دستخوش التهابات فراوان بوده است. ساختارهای اقتصادی و اجتماعی کشور تحت تأثیر تحریم‌های امریکا بشدت دچار آسیب شده و فضای عمومی کسب و کار با موانع و تنگناهای فراوان روبه‌رو بوده است. پیامد این وضعیت، خیز آسیب‌های مزمن اجتماعی و افزایش رفتارهای ضد مدنی است که ارکان حیات جامعه را مورد تهدید قرار می‌داد. اپیدمی کرونا طی نیمه دوم آذر و نیز دی ماه سال 98  با آهنگی آرام اما مزمن و مستمر از ناحیه مرکزی ایران بتدریج خود را در همه نقاط کشور گسترش داد. همراه با افزایش تعداد قربانیان زنگ خطر از همه سو به صدا درآمد. هشدارها متوجه آحاد مردم در جهت تغییر سبک و سیاق زندگی و رعایت بهداشت و تغییر رویه زندگی فردی و جمعی شد. مردم ایران طی قرن‌های گذشته بلایا و مصائب بی‌شماری را از گذار انتشار امراض مسری تجربه کرده‌اند و حکایات و اقوال مختلفی را در شیوه مقاومت، مبارزه با وبا، طاعون، سل و مانند آن در ذهن و خاطر جمعی خود دارند. همدردی، تقدیرگرایی، تسلیم شدن و مبارزه خام برای ریشه‌کنی این نوع امراض اپیدمیک میراث اجتماعی آنها بوده است. اما این بار برخلاف سده‌های گذشته شرایط و لوازم محیطی تسهیل کننده گسترش و انتشار ویروس کرونا  از جهات مختلف مهیا بوده است. منظور ما از شرایط در اینجا لزوماً نظام سلامت در کشور نیست که خود مقوله دیگری است بلکه شرایط از حیث سازمان اجتماعی است. تراکم اجتماعی، درهم بودگی اجتماعات، گسترش فضاهای جمعی، وسعت ارتباطات و فعالیت‌های گروهی بستر مناسبی را برای اشاعه ویروس کرونا به عنوان پدیده جهانی قرن بیست‌ویکم  فراهم می‌ساخت. اگر چه از همان آغاز عده‌ای صادقانه و برخی غیرصادقانه خطرات گسترش این ویروس را که در سطح محدودی در شهر قم عده‌ای را هدف مرگبار خود کرده بود، گوشزد می‌کردند اما به هر علت جامعه ایران با تأخیر قابل ملاحظه به مقابله با این بلیه برخاست. نهادهای رسمی و غیررسمی جهد بزرگی را جهت کنترل و مقابله با آن آغاز کردند و در این راه علی‌رغم تلفات زیاد انسانی و جراحت‌های بزرگ اقتصادی ایجاد شده، توانستند موفقیت‌های نسبی به دست بیاورند.
کرونا تنها زیرساخت فعالیت‌ها و برنامه‌های بزرگ اقتصادی و فنی و آموزشی ما را دستخوش تهاجم خود نکرد بلکه و بویژه سازمان اجتماعی و ارتباطی را نیز مورد هدف قرار دارد. نوروز سال 99 هیچ‌گاه از حافظه جمعی مردم ما محو نخواهد شد. نوروزی که الگوهای تاریخی و سنتی پاسداشت سنن کهن تاریخی، اخلاقیات اجتماعی و مرتبط با مهرورزی و احترامات دستخوش تغییرات زیادی شد. نظم و ترتیبات جدیدی با توجه به توصیه‌های مؤکد بهداشتی بتدریج آشکار شد. اعلام فرمول روابط افراد در شعاع معین و عدم هر نوع تماس فیزیکی و ممنوعیت غیررسمی دست دادن و نوازش کردن و لمس بدنی و اخذ متقابل بوسه بر سرو روی یکدیگرالگوی دیگری از ارتباط اجتماعی را بتدریج جایگزین کرد.
 برای مردم کشوری مانند ایران که شهره برخورداری از عاطفه و احساس و هیجان هستند تعطیل شدن مراسم جمعی از نوع عزا و عروسی و یادبودهای سوگواری خود مصیبت بزرگی برای آنان تلقی می‌شد. آنها چگونه می‌توانستند شاهد کفن و دفن عزیزان قربانی شده خود باشند که امکان برگزاری هر نوع مجلس و محفلی از آنان سلب شده بود. در عین حال همدردی وهمنوایی با صاحبان عزا و شادی در اشکال دیگر تداوم پیدا کرد. نمادها و نشانه‌های جدید از نوع  تصویری و صوتی در اقصی نقاط کشور حتی در بخش‌های کوچک و روستاها  به ظهور رسید.
 اکنون کرونا اختلال عظیم در حجم و هم در ماده و مواد مناسبات ایجاد کرده و به سرعت الگوهای دیگری در رفتار و سلوک اجتماعی مردم برای تداوم زیست فردی و جمعی آشکار شد و توده‌ها با استفاده از فرهنگ اجتماعی خود در سطح کشور دست به‌کار خلق خلقیات جدید شدند. ناگفته نماند که تکنولوژی نوین و ابزارهای مجازی به کمک آنها آمد و نظام ارتباطات مجازی علی‌رغم محدودیت‌ها مانع از گسست بیشتر روابط اجتماعی هم در عرصه خصوصی و هم در عرصه عمومی شد.
بتدریج بر حسب قانون سازگاری اجتماعی نوعی خوداندیشگی و تولید تجربه تا حدی شرایط را برای شکل‌گیری رفتار اجتماعی نسبتاً مناسب فراهم کرد. اما این موضوع همه داستان نیست در حالی که ویروس کرونا همچنان اصرار بر ادامه حیات به قیمت نابودی بسیاری از هموطنان ما دارد ما در کنار تحمل ضایعات وسیع در بخش اقتصادی و کسادی و رکود و افزایش فقر و از دست دادن شغل و رشد آمار بیکاری و ده‌ها آسیب اجتماعی شاهد بروز اشکال نوینی از عاطفه و نوع‌دوستی اجتماعی هستیم. آنجا که بار دیگر اشکال پنهان و آشکار از همبستگی و پیوستگی در مردم در قالب کمک به همنوعان نیازمند در گوشه و کنار کشور به طور محسوس دیده شد. کرونا توانست فاصله نهادهای دولتی و مردم را حداقل در حوزه کنترل این بیماری کاهش دهد. چنانچه از عوارض اجتماعی کرونا بگذریم، باید به ظهور رفتار اجتماعی مبتنی بر عقلانیت و علم هم تأکید کرد. عقلانیت اجتماعی همانا محاسبه منطقی و علمی در هزینه و ستانده اجتماعی است.  پیامد سهمگین انتشار این ویروس موجب شد مدیریت بدن و توجه به رژیم نگهداری و مصونیت آن در مردم افرایش پیدا کند. این تنها در بخش بدن و مدیریت بدن نیست که ما با اشاعه دانش طبی در سطح وسیع روبه‌رو هستیم، بلکه ویروس کرونا موجب شد تأمل‌های جدیدی در عرصه نوآوری و زایش علمی در کشور صورت بگیرد و ایمان از دست رفته به علم نوین در توده‌های مردم زنده شود.