پس‌لرزه‌های انفجار بیروت در شبکه‌های اجتماعی

میثم لطفی
خبرنگار
نیمروز چهارم آگوست 2020 مصادف با چهاردهم مرداد 1399 انفجار بزرگی در بیروت پایتخت لبنان رخ داد که تقریباً تمام ساختمان‌های منطقه اشرفیه در این شهر بندری را تخریب کرد و موج ناشی از این انفجار خسارت های گسترده‌ای را به دیگر مناطق شهر وارد آورد. این اتفاق به قدری مهیب بود که سایت اینترنتی شبکه تلویزیونی فرانکوفون بلژیک (RTBF) اعلام کرد پس‌از انفجارهایی با این قدرت تخریب، حسگرهای مؤسسه لرزه نگاری آن را به‌عنوان زلزله‌ای به بزرگی 3.5 ریشتر ثبت کردند. موج این انفجار به قدری شدید بود که ساکنان کشور قبرس در فاصله بیش از 200 کیلومتری بیروت آن را احساس کردند.
نخست‌وزیر لبنان روز بعد از این اتفاق را عزای عمومی اعلام کرد و فرماندار بیروت هنگام مصاحبه تلویزیونی خود با گریه این حادثه را فاجعه ملی خواند. دامنه این اتفاق به قدری وسیع بود که کاربران شبکه‌های اجتماعی در سراسر جهان نسبت به آن عکس‌العمل نشان دادند و در همان ساعت‌های اولیه هشتگ‌های مربوط به این فاجعه ترند شد.
پس‌لرزه‌های اینترنتی یک انفجار
گزارش‌های اولیه از انفجار بندر بیروت از همان ابتدا بین کاربران شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست شد و دراین بین ترکیبی از اخبار جعلی و واقعی در این شبکه‌ها باز نشر شد. در حالی که بیشتر فیلم‌های منتشر شده از سوی کاربران شبکه های اجتماعی معتبر به نظر می‌رسید و بسیاری از آنها توسط مردم عادی گرفته شده بود، ولی شایعات در مورد علت انفجار بسرعت گسترش یافت و پلتفرم‌هایی نظیر توئیتر و واتس‌اپ به آن دامن زدند. اما کدام یک از این اخبار جعلی بود و کدام یک از آنها صحت داشت؟
تمامی تصاویر ویدئویی که شبکه‌های اجتماعی آنها را به اشتراک گذاشتند در ابتدا یک انفجار اولیه و آتش‌سوزی کوچک‌تر را نشان می‌دهد که ناگهان یک انفجار عظیم آن را دربر می‌گیرد و بسیاری از کاربران از همان ابتدا محل حادثه را یکی از انبارهای مواد آتش زا و محترقه اعلام کردند. ادعاها در مورد آتش‌سوزی انبار محترقه در زمان وقوع حادثه قابل قبول به نظر می‌رسید، ولی طولی نکشید که در توئیت‌های بعدی، تعدادی از کاربران اتفاق مذکور را ناشی از انفجار بمب هسته‌ای خواندند و توضیح دادند ابر سفید شبیه به قارچ که پس‌از انفجار دوم در آسمان مشاهده می‌شود و فیلم‌های ویدئویی آن را به نمایش گذاشته‌اند تنها در صورت انفجار هسته‌ای رخ می‌دهد. در این میان یک توئیت که هم‌اکنون حذف شده است و از سوی یک حساب کاربری تأیید شده با 100 هزار دنبال‌کننده به اشتراک گذاشته شد ادعا کرد این یک انفجار اتمی بوده است. در پی بالا گرفتن این اخبار، کارشناسان علوم جنگی و نظامی بسرعت وارد عمل شدند و تمامی آنها شایعات، مبنی بر انفجار هسته‌ای در پایتخت لبنان را رد کردند. در توئیت‌های منتشر شده از سوی این کارشناسان گفته شد انفجار ناشی از بمب هسته‌ای تشعشعات سفید کورکننده را همراه با حرارت بسیار زیاد ساطع می‌کند و آتش گرفتن افراد در محل حادثه را باعث می‌شود که این اتفاق در بیروت رخ نداده است. در توئیت‌های بعدی همچنین گفته شد ابرهای سفید قارچی فقط مختص بمب اتم نیست و بسیاری از کارشناسان اعلام کردند این ابرها نتیجه فشرده شدن هوای مرطوب است که آب موجود در هوا را غلیظ می‌کند و باعث ایجاد ابر می‌شود.
بسیاری از حساب‌های کاربری ناشناس و کانال‌های خبری در اپلیکیشن پیام‌رسان واتس‌اپ به این قبیل شایعات دامن زدند و برخی از آنها امریکا، رژیم صهیونیستی یا جنبش حزب‌الله لبنان را مقصر اصلی این انفجار دانستند. براساس تحقیقات «بنیاد گفت‌وگوی استراتژیک»، تئوری‌های توطئه از جمله پیام‌هایی بود که توسط گروه‌های راست افراطی در شبکه‌های اجتماعی رِدیت، 4چان، فیس‌بوک و اپلیکیشن‌های پیام‌رسان از جمله تلگرام و واتس‌اپ به‌صورت گسترده منتشر شد. این پیام‌ها عمدتاً بر ادعاهای مبنی بر حمله هسته‌ای رژیم صهیونیستی به لبنان مطرح شد و در بخش دیگر بر حمله موشکی به انبار اسلحه حزب‌الله تأکید کرد که تمامی آنها کذب بود.
«کلوئه کولیور» از «بنیاد گفت‌وگوی استراتژیک» در این خصوص گفت: «ما با بررسی‌های اولیه خود متوجه شدیم منابع اطلاعاتی ناشناخته که در شبکه‌های اجتماعی حضور فعال دارند، از همان ابتدا در پی گمراه کردن کاربران بودند. بررسی‌های دقیق‌تر نشان داد شبکه‌های وابسته به گروه‌های راست افراطی پس از انفجار بیروت، فعالیت آنلاین خود را آغاز کردند و ادعاهای بی‌اساس درباره ماهیت و انگیزه‌های این انفجار را با کاربران به اشتراک گذاشتند. این اتفاق تئوری‌هایی را شامل می‌شود که براساس آن سعی می‌کنند انفجار را به دیگران نسبت دهند تا از آن به نفع خود استفاده کنند.»
لازم به ذکر است مقامات لبنان در همان ابتدا با انتشار پیام‌هایی در توئیتر هرگونه حمله تروریستی یا انفجار بمب هسته‌ای در این کشور را تکذیب کردند و از کاربران خواستند این قبیل اخبار را باور نکنند. نظریه پردازان توطئه‌گرای راست افراطی از جمله حامیان «جنبش کیو» در امریکا بیشترین تلاش برای انتشار اخبار جعلی را انجام دادند و بخش اعظم ادعاهای دروغین و اخبار جعلی توسط آنها در فیس‌بوک به اشتراک گذاشته شد.
همدردی با هشتگ‌های اجتماعی
داده‌های منتشر شده از سوی رصدخانه اینترنتی «نت‌بلاکس» تأیید می‌کند که پس از انفجار مهیب سه‌شنبه گذشته، ارتباطات اینترنتی در شهر بیروت به میزان قابل ملاحظه کاهش یافت که این مسأله می‌تواند در پی خسارت‌ به زیرساخت‌های ارتباطی این شهر صورت گرفته باشد. با وجود این شاهدان عینی و کاربران شبکه‌های اجتماعی از همان ابتدا عکس‌ها و فیلم‌های خود را با یکدیگر به اشتراک گذاشتند و همین مسأله باعث شد هشتگ‌های مربوط به این انفجار مهیب ترند شوند. پس از اعلام بی‌خانمان شدن بیش از 300 هزار نفر از ساکنان بیروت در پی این انفجار، کاربران اجتماعی با هشتگ #OurHomesAreOpen به زبان عربی و انگلیسی اعلام کردند که در خانه‌های آنها به روی افراد آسیب دیده باز است و از آنها پذیرایی می‌کنند. طولی نکشید که این پویش به محبوب‌ترین هشتگ جهان تبدیل شد. کاربران لبنانی با این هشتگ نام و شماره تلفن را با مشخصات محل سکونت خود منتشر کردند تا افرادی که نیاز به سرپناه دارند بتوانند از کمک آنها استفاده کنند. در این بین کاربران جهانی با به اشتراک‌گذاری مطالب مختلف با هشتگ #PrayForLebanon خود را در غم مردم بیروت سهیم دانستند و بسیاری از سیاستمداران بزرگ از جمله نخست‌وزیر مالزی، رئیس جمهوری چین، رئیس جمهوری ترکیه و... با انتشار پیام‌های تسلیت، این هشتگ را در نوشته‌ خود درج کردند. از دیگر عبارت‌هایی که در فهرست محبوب‌ترین هشتگ‌های یک هفته گذشته قرار گرفتند می‌توان به #Lebanon، #Beirut، #من_قلبی_سلام_لبیروت، # بیروت_عم_تبکی، # بیروت_مدینه_منکوبه، #بیروت و... اشاره کرد.
البته این هشتگ‌ها فقط اخبار درست و واقعی را با کاربران به اشتراک نگذاشتند و به‌عنوان مثال برخی کانال‌های تلگرامی پیام ترامپ را با برچسب #Beirut با عنوان «حمله تروریستی وحشتناک» منتشر کردند و بررسی‌های بعدی نشان داد که رئیس جمهوری امریکا پیام خود را به‌عنوان «حمله وحشتناک» اعلام کرده است.
کولیور از «بنیاد گفت‌وگوی استراتژیک» در این خصوص گفت: «ما همچنین ادعاهایی را در مورد بیانیه رئیس جمهوری امریکا مشاهده کردیم که بررسی‌های دقیق نشان داد طی 24 ساعت نخست این پیام به 17 شکل مختلف در شبکه‌های اجتماعی تحریف شده است و هر کدام از صفحات اجتماعی آن را با محتوای متفاوت و هشتگ‌های مربوطه به اشتراک گذاشته‌اند. این قبیل پیام‌ها به انحراف اطلاعات دامن زده است و متأسفانه باید گفت انتشار چنین اطلاعات نادرستی در هنگام بحران های احتمالی پس از این هم وجود خواهد داشت و همواره گروه زیادی از کاربران قربانی این قبیل اخبار می‌شوند.»
شورای عالی دفاع لبنان در جلسه فوق‌العاده که بامداد چهارشنبه گذشته برگزار شد سه روز عزای عمومی و تعطیلی را در این کشور اعلام کرد و هم‌اکنون کمیته تحقیق درباره فاجعه بندر بیروت تشکیل شده است تا گزارش خود را درمورد علت وقوع این انفجار ارائه دهد. در این میان «پاپ فرانسیس» رهبر کاتولیک‌های جهان حادثه انفجار مهیب در بیروت را یک تراژدی دردناک خواند و همچنین رئیس جمهوری فرانسه و وزیر خارجه آلمان برای کمک به این کشور اعلام آمادگی کردند. «حسن روحانی» رئیس جمهوری ایران نیز با ارسال پیام به همتای لبنانی خود انفجار بندر بیروت را تسلیت گفت و هواپیمای حاوی کمک‌های بشردوستانه ایران در نخستین روز پس از این اتفاق به بیروت رسید.