تاریخ ابزاری برای هدایت

حجت‌الاسلام امرالله شجاعی
استاد حوزه و دانشگاه
علامه سید جعفر مرتضی عاملی (25 صفر ۱۳۶۴ - 27 صفر ۱۴۴۱ ق/ 4 آبان 1398 شمسی) تاریخ پژوه مشهور لبنانی و صاحب کتاب‌هایی پربرگ و پربار در سیره معصومان پاک نهاد است که از جمله تألیفات ارجمند وی «سیره الحسین(ع)» است.
این کتاب ۲۴ جلدی به ۶ بخش کلی تقسیم می‌شود و هربخش دوره‌ای از حیات امام حسین(ع) را دربر‌می‌گیرد. سیره الحسین(ع) از سوی مؤسسه «المرکز الاسلامی للدراسات» لبنان در سال ۱۴۳۵ق-۲۰۱۴م چاپ و در بیست و نهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران رونمایی شد. نویسنده که از آغاز تألیف کتاب، درگیر بیماری سرطان بود، نیمه دوم کتاب را در اثنای شیمی‌درمانی و پرتودرمانی نوشته و انگیزه خود از تألیف این کتاب را، پاسخ به شبهات و استخراج نتایج، لطایف و دستاوردهای تاریخی اعلام و مدعی است؛ تاریخ ننوشته، بلکه زندگی، رفتارو موضع‌ گیری‌های امام حسین(ع) را در برهه‌های مهم و سرنوشت‌ساز تاریخی تحلیل نموده است. عناوین بخش‌های ششگانه کتاب عبارتند از: بخش اول، امام حسین(ع) در زمان حیات رسول اکرم(ص)/ بخش دوم، از زمان وفات پیامبرگرامی اسلام تا زمان خلافت امام علی(ع)/ بخش سوم، امام حسین(ع) در زمان خلافت امام علی(ع) و امامت امام حسن(ع)/ بخش چهارم، از زمان شهادت امام حسن(ع) تا شب عاشورا/ بخش پنجم، وقایع روز عاشورا/ و بخش ششم، وقایع بعد از عاشورا تا رسیدن کاروان اهل‌بیت به مدینه.
شیوه مؤلف در نگارش این مجموعه همانند سایرتألیفاتش، شامل:1-رویکرد اجتهادی در تحقیق تاریخی 2-استفاده از تاریخ برای دفاع از مبانی کلامی شیعه 3- تتبع گسترده درماهیت وقایع 4- ارزیابی دقیق شواهد تاریخی 5- ریشه‌یابی هوشمندانه رخدادها 6- مشخص کردن صریح موارد جعل و تحریف تاریخی 7- شخصیت شناسی راویان حوادث تاریخی 8- آگاهی دهی گسترده وازمنابع تاریخی حوادث 9- روانی قلم و نوآوری دردسته‌بندی مطالب درعناوین کتاب می‌باشد.
مؤلف در مصاحبه‌ای که در اواخر عمر پربرکتش، در مورد این کتاب انجام گرفت، می‌گوید: «در سیره الحسین(ع) زندگی امام در دوره حیات پیامبر(ص)، امام علی(ع) و امام حسن مجتبی(ع) و سپس در دوره امامت خود ایشان مورد بررسی قرار گرفته است. اما نکته‌ای که وجود دارد این است که باید دید در همه دوره‌های تاریخی نقل‌های متقنی از حیات امام حسین(ع) وجود دارد یا نه؟
البته مواردی که امام علی(ع) یا امام حسن(ع) در دوره حکومت خود به امام حسین(ع) واگذار نمودند وموجب بود تا سید الشهدا(ع) در جامعه نقشی برعهده داشته باشد، خیلی کم است. اما اینکه روایتی یا نقلی غیر از این مقاطع برای امام حسین(ع) آمده باشد، متن تاریخی نیست واهتمام ما در نگارش سیره الحسین(ع)، توجه به رفتار و حضور امام حسین(ع) در یک رویداد است.» دکتر شهیدی محقق و پژوهشگر نامدار تاریخ اسلام با اشاره به نگرش علامه عاملی به تاریخ می‌گوید: «علامه نگاه هدایتی به تاریخ داشت یعنی تاریخ را به مثابه ابزاری برای هدایت انسان می‌دید. وی در یک مصاحبه بیان می‌دارد ، من تاریخ را به‌عنوان معبود نگاه نکردم، بلکه درجایی که تاریخ اثری در ساحت فکری، اعتقادات، اقتصاد، روش یا اخلاقیات ما داشته استفاده کردم.  وی در مقدمه سیره الحسین(ع) به انگیزه‌های نگارش این اثر پرداخته و در هنگام نگارش کتاب متوجه بیماری سرطان خود می‌شود و تقریباً 9 جلد سیره الحسین را در حالی که مراحل سخت شیمی درمانی را طی می‌کرد با رنج فراوان نوشت که نشان از جهاد ایشان در راه خدمت به اهل بیت(ع) دارد. وی در این کتاب به اعتبار و ضعف اسناد اشاره می‌کند، ولی نکته مهم این مسأله آن است که وی معتقد است اعتبار سندی تنها راه برای تعیین اعتبار کل حدیث نیست بلکه همانگونه که بیان داشته علاوه براسناد حوادث، مباحث محتوایی وقایع را نیز مد‌نظر قرارمی داد. از خود وی نقل است که بیان می‌داشت؛ ضعف سند به ما نمی‌گویند که یک روایت از بن اشتباه است، بلکه باید به مبانی و ادله دیگر نیز توجه کرد. بدین جهت حتی برخی از احادیث که از سوی غُلات مطرح شده است را به‌دلیل انطباق با کلیات معرفتی و دیگر ادله‌ها می‌پذیرد. وی در بحث تعارض اخبار به موضوع سند پژوهی توجه می‌کند. همچنین برای محکم کردن مناقشات متنی به عرصه سند پژوهی توجه خاص می‌کند.» گفتار قابل تأمل ایشان در خصوص جایگاه پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) می‌تواند حسن ختامی بر این یادداشت کوتاه باشد:
«در دین اسلام، امام و پیامبر شخصیت‌های منزوی از مردم و زندگی آنان نیستند؛ طوری که از مردم خواسته شده باشد که فقط تقدیس‌شان کنند و به آنان تبرک جویند... جایگاهی که نزدیک شدن به آن برای مردم ممنوع باشد، مگر اینکه بخواهند اظهار کوچکی و خشوع نمایند یا از اشراقات فرشته‌گونه ایشان- که فرصت کوتاهی برای نگاه کردن ارادتمندانه ایجاد می‌کند- بهره ببرند و خیلی زود دوباره به پشت پرده‌های خفا باز گردند و در پوششی رازگونه مخفی شوند. این‌گونه نیست که پرده‌هایی از ابهام و معما در اطراف امام و پیامبر وجود داشته باشند. آنها خود را در جنگل‌های تو در توی توهّم خیال پنهان نکرده‌اند، بلکه امام و پیامبر مردان (عرصه‌های) تلاش و کوشش هستند؛ با مردم زندگی می‌کنند؛ بین آنها به‌ سر می‌برند و حتی می‌توان گفت به نزدیک‌ترین شکل ممکن میان مردم هستند. مردم آنها را می‌بینند و مستقیماً و بدون هیچ واسطه‌ای با ایشان تعامل می‌کنند و هر ریز و درشتی را از آنان فرا می‌گیرند و تمام حرکات و سکنات‌شان را به دقت از نظر می‌گذرانند. می‌توان گفت به‌همین دلیل است که خداوند آنان را اسوه و پیشوا قرار داده است و از آنجا که از هر عیب و نقصی که موجب خجالت شان شود مبرا هستند.
چیزی را از مردم مخفی نمی‌کنند مگر آنچه را خداوند مخفی کردن آن را بر آنان و بر سایر مردم واجب فرموده باشد، که البته این پنهان کردن هم از سر تعبد و دیانت است و با هدف حفظ، مصونیت و سلامت عمومی جامعه صورت می‌گیرد.»
سخن در باره این کتاب بیش ازآن است که در این مجال مختصر به آن بسنده شد. شایسته است که هرچه زودتر ترجمه فارسی این کتاب انتشار یابد.