از مدینه تا مدیا

مهدی مجتهدی
عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد
اباعبـــــــدالله الحسین(ع) حقیقتی فراتر از تاریخ است. پس اگرچه در بستر تاریخ حضوری بسیار پررنگ دارد، در تاریخ نمی‌گنجد. برخــــــــــــــــــی از شخصیت‌های تاریخی مدت‌ها پس ‌از پایان حضور مادی خود، همچنان در تاریخ تأثیرگذارند و به حیات معنوی خود ادامه می‌دهند. اما شاید دور از حقیقت نباشد اگر بگوییم حسین بن علی(ع) تأثیری فراتر از آن بر تاریخ گذاشته است.
تنها یکی از جنبه‌های تأثیر‌گذاری امام حسین(ع) در تاریخ، بازتابی است که از شهادت او در جوامع مختلف در قالب عزاداری و برگزاری مراسم ماتم به چشم می‌خورد.
می‌دانیم که حرکت امام حسین(ع) از مدینه به مکه و سپس از مکه به ‌سمت کوفه با وداعی اشکبار از سوی زنان بنی هاشم و برخی از مردان همراه بود و گریه مسلم بن‌عقیل پیش از شهادت بر امام و خاندانش که در راه کوفه بودند نمونه برجسته‌ای است. اما مهمتر از آن، خود امام حسین علیه‌السلام در نهم محرم برای خود ذکر مصیبتی دارد که مستمع آن حضرت زینب علیه‌السلام است. پس‌از شهادت امام، بی‌شک نخستین مجلس عزای حسینی(ع) از سوی بازماندگان کاروان در کربلا برپا شد و سپس در کوفه و بعد شام، با مرثیه سرایی امام سجاد(ع) برگزارشد.
امامان شیعه، مهم‌ترین برپاکنندگان شعائر حسینی(ع) بودند. امام سجاد، امام باقر و امام صادق علیهم‌السلام، در خفقان عصر بنی امیه، در هر فرصتی از شهیدان کربلا یاد می‌کردند و در مجالس خصوصی با حضور خاندان و اصحاب ایشان بر این مصائب می‌گریستند. کاهش مقطعی خفقان، در کشاکش قدرت میان امویان و عباسیان، فرصتی ارزشمند را در اختیار امام صادق(ع) قرار داد تا در جریان انتقال معارف ناب اسلام، به تبیین عظمت و مظلومیت سیدالشهدا و اهمیت زیارت ایشان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شعائر حسینی(ع)، بپردازد. حجم فراوان احادیث شعائر حسینی و فضائل زیارت اباعبدالله، بخصوص از زبان امام ششم شیعیان، در منابع کهن شیعی، نشان از نقش پررنگ آن امام همام در ترویج و تقویت شعائر حسینی دارد.
تألیف کتاب‌هایی مهم با عنوان «مقتل الحسین» در این دوره آغاز شد و شاعران، سروده‌های حسینی را گسترش دادند. برخی از افراد در این دوره با لقب «مُنشِد» شناخته می‌شدند که ظاهراً لقبی خاص مرثیه سرایان حسینی بود. مرثیه خوانی دعبل خزاعی در محضر امام رضا(ع)، مجلس عزایی بود در پایتخت عباسیان و لذا امام جواد(ع)، یکی از اوصاف آن حضرت را «الَّذِی هَیجَ أِحْزَانَ یوْمِ الطُّفُوفِ» گفته‌اند یعنی امامی که اندوه روز عاشورا را به حرکت درآورد.
عباسیان، که یکی از ادعاهایشان خونخواهی امام حسین(ع) بود، با رسیدن به قدرت خفقان را به ‌جایی رساندند که متوکل عباسی دستور تخریب حرم امام حسین(ع) را در سال 236 هجری صادر کرد. حرمی که زیارت آن از سوی مسلمانان، کربلا را به شمع محفل حق جویان تبدیل کرده بود. این چراغی بود که ایزد برافروخته بود و در مدتی کمتر از یک قرن بعد، چنان پرفروغ شد که در زمان حضور آل بویه در بغداد، یکی از مهم‌ترین تحولات در تاریخ شعائر حسینی رقم خورد. مجالس عزاداری که تا پیش از آن به دلایلی، خصوصی، غیرعلنی و خانگی بود، به دستور مُعِزّالدوله بویهی به‌صورت علنی و رسمی در خیابان‌های بغداد برگزار شد و در سال 352 هجری، روز عاشورا با دستور بسته‌ شدن بازار، رسماً تعطیل شد. تأکید امیران آل بویه بر زیارت مرقد امام حسین(ع) و توجه به عمران بنای آن، به ترویج بیشتر شعائر حسینی انجامید و بعدها سایر صاحب‌منصبان نیز در این مسیر تاکنون کم و بیش اقداماتی داشته‌اند.
گزارش‌هایی از اوایل قرن چهارم درباره گردهمایی مردم مصر در ایام محرم و به‌صورت خاص، روز عاشورا در مراقد شیعی وجود دارد که پس از ورود فاطمیان به مصر به مراسمی رسمی در سال 363 تبدیل شد. گویا برخی از منابع از بنایی عظیم در قاهره برای این مراسم یاد کرده‌اند که «حسینیه» نام داشته است. نکته جالب توجه این است که در قرن چهارم کسانی را به‌عنوان نوحه خوان امام حسین(ع) می‌شناختند و این افراد با لقب «نائح» شناخته می‌شدند.
در مسجد براثا در بغداد به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تجمع شیعیان، مجلس روز عاشورا برگزار می‌شد وبرای نمونه در سال 423 هجری، پس از ذکر مقتل امام حسین(ع)، مردم به طور بی‌سابقه‌ای در حالی که با گریه بر سر و سینه می‌زدند به سمت مرقد امامان در کاظمین حرکت کرده و دسته عزا به راه می‌افتاد.
پس‌از آل بویه، با‌وجود تسلط سلجوقیان حنفی بر ایران و عراق، منابع از تداوم مجالس عزای حسینی در عاشورا خبر می‌دهند. نکته حائز اهمیت این است که مجالس عزا دیگر به شیعیان اختصاص نداشت. اهل تسنن مجالس بزرگی را برپا می‌کردند که به قول عبدالجلیل رازی، عالم بزرگ شیعه در ایران، گاهی شیعیان را نیز به تعجب وامی‌داشت. ابن جوزی عالم میانه‌رو حنبلی در بغداد اواخر قرن ششم هجری، به‌عنوان واعظ در مجالس حسینی حضور داشت. او کتابی نوشته با عنوان «الرد علی متعصب العنید المانع من ذم یزید» و در آن سخن حنبلیان افراطی که مخالف بدگویی و لعن یزید بن معاویه بودند را رد کرده است. گرایش‌های معتدل که گاه با نگاه‌های صوفیانه نیز همراه بود، در عصر مغول، ایلخانان و تیموریان، موجب توجه بیشتر اهل تسنن به اهل بیت و بویژه امام حسین(ع) شد. برای مثال، کتاب روضه الشهداء کاشفی رواج بسیاری یافت و تأثیر آن تا امروز نیز در عبارت «روضه خوانی» وجود دارد.
برپایی شعائر حسینی میان مسلمانان با وجود فراز و نشیب، کماکان ادامه یافت. با شکل‌گیری دولت صفوی، این جریان سرعت و وسعت بیشتری یافت. در کنار شعائر عمومی، سیر تألیف و ترجمه آثار حسینی به‌صورت مستقل یا در ضمن سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام، بسیار پررنگ شد و مجموعه‌های گرانسنگی را برای ما به یادگار نهاده است.
امروزه به‌دلایل گوناگون، شاهد حضور شیعیان در اقصی نقاط جهان هستیم و مجالس عزای حسینی از استرالیا، شرق آسیا و کوه‌های تبت تا اروپا و امریکا، با وجود مخالفت افراطیان حنبلی ـ وهابی، گسترش یافته است. پس از تعزیه خوانی؛ رسانه‌های تئاتر، فیلم و سریال به مصادیقی از شعائر حسینی تبدیل شده‌اند. کتابخانه‌های تخصصی شکل گرفته است و سایت‌های اینترنتی و شبکه‌های اجتماعی بیشماری به‌صورت تخصصی درباره سیدالشهدا (ع) فعال هستند. امسال شاید شاهد اتفاقی بزرگ و ماندگار در شعائر حسینی باشیم. در فضایی که همه‌گیری بیماری کرونا، همگان را به استفاده از فضای مجازی واداشته است، شعائر حسینی با شکل‌های جدیدی در حال ظهور و بروز هستند.
آیا امسال که هزار و نود سال از رسمیت عزاداری عاشورا در بغداد می‌گذرد، عاشورا در فضای مجازی یک تحول جدید را رقم خواهد زد؟