اوپک، محور بازار جهانی نفت

ممدوح سلامه
اقتصاددان بین‌المللی نفت
14 سپتامبر 2020 ، شصتمین سالگرد تشکیل سازمان کشورهای صادرکننده نفت یا همان اوپک است؛سازمانی که نزدیک به دو سوم قرن  با تحریم، درگیری و حتی جنگ به کار خود ادامه داده است.
اوپک یک سازمان بین دولتی است که 60 سال پیش  در بغداد توسط پنج عضو بنیانگذار (ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی و ونزوئلا) تأسیس و دفتر مرکزی آن از سال 1965 از ژنو به وین اتریش منتقل شد. در سال 2019، اوپک 42 درصد از تولید جهانی نفت و  71.8 درصد از ذخایر اثبات شده نفت جهان را به خود اختصاص می‌داد که تأثیر عمده ای بر بازار جهانی نفت و قیمت‌هایی دارد که قبلاً توسط کارتل موسوم به «هفت خواهران» در جهان یعنی بزرگ‌ترین شرکت‌های نفتی چندملیتی کنترل می‌شد.[1]
مأموریت اعلام شده این سازمان «هماهنگی و یکسان سازی سیاست‌های نفتی کشورهای عضو آن و اطمینان از ثبات بازارهای نفت به منظور تأمین کارآمد، اقتصادی و منظم نفت برای مصرف کنندگان، ایجاد درآمد ثابت برای تولیدکنندگان و بازگشت عادلانه سرمایه برای کسانی که در صنعت نفت سرمایه‌گذاری می‌کنند»، بود.[2]
این سازمان همچنین ارائه دهنده بخش قابل توجهی از اطلاعات در مورد بازارهای بین‌المللی نفت است. اعضای فعلی اوپک الجزایر، آنگولا، جمهوری کنگو، گینه استوایی، گابن، ایران، عراق، کویت، لیبی، نیجریه، عربستان سعودی، امارات و ونزوئلا هستند.
تشکیل اوپک نقطه عطفی به سمت حاکمیت ملی بر منابع طبیعی است و تصمیمات اوپک نقش برجسته‌ای در بازار جهانی نفت و روابط بین‌الملل دارد. این تأثیر می‌تواند بویژه هنگامی قابل ملاحظه باشد که جنگ‌ها یا بی نظمی‌های داخلی منجر به اختلال در عرضه نفت به مدت طولانی شود. در دهه 1970، محدودیت در تولید نفت منجر به افزایش چشمگیر قیمت نفت، درآمد و ثروت اعضای اوپک، البته همراه با پیامدهای طولانی مدت و گسترده برای اقتصاد جهانی شد. در دهه 1980، اوپک تعیین سهمیه تولید را برای کشورهای عضو خود آغاز کرد. به طور کلی، وقتی سهمیه‌ها کم شود، قیمت نفت افزایش می‌یابد. این اتفاق اخیراً در تصمیمات سال‌های 2008، 2016 و 2020 سازمان برای تعدیل مازاد عرضه رخ داده است. نکته دیگر آنکه، سبد مرجع اوپک از سال 2000 معیار مهمی برای قیمت نفت بوده است.
اوپک چقدر تأثیرگذار است؟
اوپک فراز و فرود تقاضای جهانی نفت را از نزدیک دنبال کرده است. با وجود این، بزرگترین چالشی که اوپک در طول تاریخ با آن مواجه بوده، بیماری همه‌گیری کووید19 است، رویدادی که به عنوان مخرب‌ترین اتفاق تقریباً یک قرن گذشته به اقتصاد جهانی ضربه زده است، در تاریخ ثبت خواهد شد. در واقع تأثیر آن هم از بحران مالی 2009-2008 میلادی و هم از سقوط قیمت نفت در سال 2014 بسیار بزرگ‌تر است.[3] نشانه‌هایی وجود دارد که ضربه آن می‌تواند حتی بزرگ‌تر از رکود بزرگ 1929 باشد.
امروزه، اقتصاددانان و تحلیلگران درباره تأثیرگذاری اوپک بحث می‌کنند. پنداشت همگان بر این است که اوپک جهان را در اختیار دارد. این سازمان می‌تواند قیمت‌ها را با تغییر در میزان عرضه به شکلی که می‌خواهد دستکاری کند. اما این نگاه عمدتاً غلط است. در اکثر موارد، اقدامات این گروه از تغییرات بنیادی در عرضه و تقاضای نفت عقب مانده است؛ به جای اینکه آنها را هدایت کند، واکنشی به آنها بوده است. در واقع اوپک مانند یک کارتل ماهر به نظر می‌رسد، اما فقط سوار بر امواج است.
تصمیم گیری در داخل اوپک در بیشتر اوقات کاملاً پیچیده است. دلیل این امر آن است که سیاست‌های نماینده عربستان سعودی بعضاً با سایر اعضای اوپک در رابطه با قیمت و وضعیت عرضه کاملاً متفاوت است.
از اوایل دهه 1980، عربستان سعودی سه بار تصمیمات جداگانه ای از منافع اوپک گرفته که به صورت ناموفق بوده است.
در اوایل دهه 1980، شیخ احمد زکی یمانی، وزیر پیشکسوت سابق نفت عربستان، ناگهان نیاز عربستان به سهم بازار را آشکار کرد و این کشور از حالت تولیدکننده شناور خارج شد. او بازار را غرق در نفت کرد و باعث شد قیمت نفت به حدود 10 دلار در هر بشکه سقوط کند. بعداً معلوم شد که نیاز عربستان به سهم بازار فقط پوششی برای توطئه سیا و سعودی (CIA-Saudi) برای تسریع در سقوط اتحاد جماهیر شوروی سابق بود که دولت ریگان یک مسابقه تسلیحاتی پرهزینه را آغاز کرد و عربستان سعودی با روانه کردن سیلی از نفت در بازار، قیمت را کاهش داد تا نقشه‌ها علیه شوروی موفق آمیز باشد. عربستان سعودی با ورشکستگی خود به خدمات ایالات متحده پایان داد.{4}
پس از سقوط قیمت نفت خام در سال 2014 ، نفت 54 درصد از ارزش خود را از دست داد و هیچ نشانه ای وجود نداشت که در صورت کاهش نیافتن مقدار قابل توجه تولید اوپک، روند نزولی قیمت‌ها در همان سطح متوقف شود که به یک باره قیمت به زیر 30 دلار در بشکه کاهش یافت.
عربستان سعودی به جای موافقت با پیشنهاد کاهش تولید، اوپک را نادیده گرفت و بازار جهانی نفت را بازهم غرق در نفت کرد. شواهد موجود نشان می‌دهد برخی از تبانی‌های سیاسی بین عربستان سعودی و ایالات متحده پشت پرده این حرکت سعودی، به منظور کاهش شدید قیمت نفت بود تا ایران و روسیه را تحت فشار قرار دهند.
اما عربستان سرانجام مجبور شد استراتژی خود را کنار بگذارد و با روسیه توافق کاهش تولید «اوپک به علاوه غیر اوپک» را طراحی و منعقد کند که به موجب آن اوپک و روسیه و برخی دیگر از غیر اوپکی‌ها تولید خود را برای حمایت از قیمت نفت از اول ژانویه 2017 کاهش دهند. در نتیجه، قیمت‌ها از 40 دلار به بشکه‌ای تقریباً 80 دلار افزایش یافت. این توافقنامه که تا پایان سال 2018 تمدید شده بود، ادامه داشت و از همان زمان مذاکرات در مورد تبدیل آن به مکانیزم دائمی برای همکاری بین اوپک و روسیه در آنچه تحت عنوان اوپک پلاس OPEC+  نامیده می‌شود، ادامه دارد.
اوپک پلاس با کاهش بیش از 50 درصدی قیمت‌ها (که در ابتدای ژانویه 2020 حدود60 دلار در بشکه بود) در نتیجه بیماری همه گیری کووید19 در تاریخ 6 و 7 مارس 2020 تشکیل جلسه داد تا در مورد کاهش تولید با تعمیق توافق موجود یا در قالب جدید بحث کند. عربستان سعودی خواستار کاهش عمیق‌تر به میزان 1.5 میلیون بشکه در روز شد.
اما روسیه پیشنهاد اوپک در مورد کاهش بین 600 هزار بشکه در روز تا 1.5 میلیون بشکه در روز را با عنوان اینکه «قطره‌ای در اقیانوس» است و تقاضا با سرعت بیشتری در حال سقوط است، رد کرد. با توجه به اینکه تقاضای نفت آن زمان 15 میلیون بشکه در روز کاهش یافته بود و در هفته‌های آینده می‌توانست به 20 میلیون بشکه در روز برسد، روس‌ها می‌گفتند که پیشنهاد اوپک به رهبری سعودی بی اثر خواهد بود.{5}
امتناع روسیه آخرین ضربه به عربستان و دلیلی برای دلخوری مضاعف سعودی بود، بنابراین تصمیم گرفت با عجله جنگ قیمتی علیه روسیه را آغاز و بازار‌های جهانی را غرق در نفت کند. این امر تخریب تقاضای جهانی نفت را تشدید کرد و منجر به فرو رفتن قیمت‌ها به زیر 20 دلار در هر بشکه شد.
 لایحه ضد اوپک می‌تواند یک تغییر دهنده  Game-Changer برای بازارهای نفت باشد
 در تلاش برای کنترل بیشتر بازارهای جهانی نفت به دور از تولیدکنندگان خارجی، کنگره امریکا لایحه‌ای را جلو می‌برد که به موجب آن ایالات متحده می‌تواند از اوپک به دلیل ادعای تعیین قیمت نفت شکایت کند. این لایحه با عنوان «قانون ضد کارتل‌های تولید و صادرات نفت» یا NOPEC برای اولین بار در ماه مه 2018 ارائه شد. {6}
با این حال، ایده NOPEC چیز جدیدی نیست و به سال 2000 برمی‌گردد. هر دو رؤسای جمهوری سابق جورج دبلیو بوش و باراک اوباما تهدید کردند که از حق وتو برای جلوگیری از قانونی شدن آن استفاده می‌کنند. اما این بار، احتمال زیادی وجود دارد که رئیس جمهوری ترامپ چنین لایحه‌ای را به عنوان قانون امضا کند.{7}  ترامپ سال‌هاست که منتقد اوپک است و در جریان انتخابات ریاست جمهوری 2016 جنگ کلمات در صفحات نخست روزنامه‌های بین‌المللی افزایش یافت.
در حالی که کنگره حق دارد از تمرکز قدرت که رقابت اقتصادی را در ایالات متحده کاهش می‌دهد، جلوگیری کند، اما هیچ گونه صلاحیت خارج از سرزمین در مورد اقدامات تجاری سایر کشورها ندارد. آنچه که اعضای اوپک انجام می‌دهند این است که موافقت می‌کنند از شرایط تجارت نفت خود تبعیت کنند. اگر ایالات متحده شیوه‌های تجاری اوپک را دوست ندارد، پس باید خرید نفت از اعضای اوپک را متوقف کند. ایالات متحده تاکنون با اعمال مجازات علیه همه، قوانین سازمان تجارت جهانی (WTO) را نقض کرده است. مثلاً از توافق هسته‌ای ایران که توسط سازمان ملل متحد به رسمیت شناخته شده و همچنین از پیمان اقلیم تحت حمایت سازمان ملل متحد فاصله گرفت.
علاوه بر این، ایالات متحده برای کاهش قیمت نفت و دستیابی به اهداف ژئوپلیتیک و اقتصادی، قیمت‌های نفت را از طریق دلار نفتی و همچنین ادعاهای اغراق‌آمیز درباره افزایش تولید نفت ایالات متحده و انباشت عظیم موجودی نفت و محصولات و فرآورده‌های خود دستکاری کرده است.  اگر NOPEC به یک قانون تبدیل شود و ایالات متحده بخواهد طبق قانون NOPEC از هر یک از اعضای اوپک شکایت کند، اعضای اوپک باید با برداشتن هر پنی که در ایالات متحده نگه داشته یا سرمایه‌گذاری کرده‌اند، تلافی و به طور کلی سرمایه‌گذاری در ایالات متحده را متوقف کنند. آنها همچنین می‌توانند منافع امریکا را در صنایع نفتی خود ملی کنند و پترو دلار را کنار بگذارند و به جای آن پترو یوان را اتخاذ کنند.
کل بحث ممکن است دوباره آکادمیک و علمی باشد، بجز یک چیز: دونالد ترامپ اکنون رئیس جمهوری است. وی از تلاش‌های قبلی کنگره در جهت اصلاح قانون امریکا برای قرار دادن اوپک در خط مشی ضد انحصاری حمایت کرد و در ماه‌های اخیر او به دلیل بالا رفتن قیمت بنزین علیه گروه صادرکننده نفت در توئیتر سر و کله می‌زد.
آیا اوپک واقعاً یک کارتل است؟
بر اساس ترجمه گوگل؛ کارتل به عنوان اتحادیه تولیدکنندگان و تأمین کنندگان تعریف می‌شود که هدف آنها افزایش سود جمعی خود از طریق تعیین قیمت، محدود کردن عرضه، جلوگیری از رقابت یا سایر اقدامات محدود کننده است. قوانین ضد انحصاری تلاش می‌کند تا بازدارنده یا منع کارتل‌ها باشد.[8]
گرچه اوپک از برخی جنبه‌ها به یک کارتل شباهت دارد، اما این یک کارتل نیست. چطور ممکن است یک کارتل باشد که به عنوان حریفی در برابر و علیه کارتل قبلی «هفت خواهران» شرکت‌های نفتی چندملیتی تأسیس شده است. «هفت خواهران» از طریق تعیین قیمت، محدود کردن عرضه و سرکوب رقابت تنها با هدف به حداکثر رساندن سود خود، بر همه جنبه‌های نفت جهانی تسلط داشتند. هدف اصلی تأسیس اوپک این بود که تولیدکنندگان کنترل بیشتری بر نفت خود داشته باشند.
هنگامی که اوپک در سال 1960 در بغداد تأسیس شد، اساسنامه آن تصریح کرد که دلیل اصلی تشکیل آن دفاع از حقوق اعضای خود - با ایجاد اطمینان از ثبات بازار جهانی نفت و ثبات قیمت‌ها - است. این دقیقاً همان کاری است که اوپک طی 60 سال گذشته انجام داده است و تا زمانی که به عنوان سازمانی متشکل از کشورهای صادرکننده نفت باقی بماند، این کار را ادامه خواهد داد.
اوپک با داشتن ذخایر عظیم اثبات شده و ظرفیت تولید کاملاً حق دارد اطمینان حاصل کند که قیمت نفت به اندازه کافی منصفانه است تا بتواند بازدهی معقول از دارایی‌های محدود اعضای خود را به دست آورد و در نتیجه آنها را قادر سازد تا به جست‌وجوی منابع نفتی جدید بپردازند و ظرفیت تولید را برای تأمین تقاضای جهانی نفت گسترش دهند. با این کار، آنها خدمات بزرگی به اقتصاد جهانی ارائه می‌دهند که ایالات متحده از آن سود می‌برد. علاوه بر این، اوپک هرگز رقابت را کنار نگذاشته و گواه این است که نفت شیل امریکا در سراسر جهان صادر می‌شود.
انتظار می‌رود یک کارتل برای افزایش قیمت محصول خود و همچنین تقسیم بازار بین اعضای خود، تولید را مهار کند. با این حال، اوپک هرگز حتی یک بار هم سعی نکرده قیمت مشخص کند و یا هرگز نتوانسته است به این هدف دست یابد. آرزو کردن قیمت مشخص با تعیین آن کاملاً متفاوت است. اصول بنیادی بازار جهانی نفت مسأله‌ای است که همیشه قیمت نفت را تعیین کرده که گاهی توسط ژئوپلیتیک کمک می‌شود. اوپک کنترلی بر این مبانی و بنابراین کنترلی بر حرکت قیمت‌ها ندارد. این صرفاً از شرایط بازار بهره می‌برد و از دستورات بازار پیروی می‌کند. به عنوان مثال، اوپک حتی پس از تصویب سیستم سهمیه تولید در سال 1982 قادر به جلوگیری از سقوط قیمت‌ها نبود. علاوه بر این، اوپک نه قادر به کاهش قیمت نفت در سال 2008 بود که قیمت‌ها به 147 دلار در هر بشکه رسید و نه قادر به تحمل قیمت بود و نه قادر بود که سقوط قیمت نفت در سال 2014 را متوقف کند.
وقتی نوبت به محدود کردن عرضه نفت می‌رسد، می‌بینیم که یک کارتل واقعی مانند «هفت خواهران» توانست دقیقاً این کار را انجام دهد؛ زیرا عملاً کنترل منابع جهانی نفت را در دست داشت. اوپک هرگز در چنین شرایطی نبوده است. این تنها حدود یک سوم از بازار جهانی نفت را تشکیل می‌دهد. ایالات متحده و روسیه هر کدام 12 درصد را تشکیل می‌دهند.
به علاوه، هرگز قصد اوپک این نبوده است که آگاهانه به مشتریان یا اقتصاد جهانی آسیب برساند. هرگونه تأثیر سوء تأثیر بر اقتصاد جهانی و یا مشتریان صرفاً خسارتی جانبی ناشی از سیاست‌های بین‌المللی بود که هدف آن تضعیف اقتصاد اعضای اوپک به عنوان ابزاری ژئوپلیتیکی یا ایجاد توانایی در اقتصاد خود برای بهره‌مندی از قیمت پایین نفت در هزینه‌ها بود.
اوپک درگیر اختلافات مربوط به قوانین رقابت WTO نبوده است، حتی اگر اهداف، اقدامات و اصول دو سازمان به طور قابل توجهی متفاوت باشد. یک تصمیم کلیدی دادگاه منطقه ای ایالات متحده حاکی از آن است که رایزنی‌های اوپک به عنوان اقدامات «دولتی» توسط قانون مصونیت‌های حاکمیت خارجی محافظت می‌شود، بنابراین از حد قانونی قوانین رقابت ایالات متحده حاکم بر اعمال «تجاری»[9] خارج است.
به این ترتیب، اوپک نباید هرگز نگران قانون NOPEC باشد. این گروه توان کافی برای مقابله به‌مثل با ایالات متحده را دارد. اگر ایالات متحده به شکایت علیه اوپک یا هر یک از اعضای آن بپردازد، این سازمان می‌تواند تمام صادرات نفت خود را به ایالات متحده متوقف و حتی برای افزایش قیمت‌ها تولید نفت خود را قطع کند. این به اقتصاد ایالات متحده که بیشترین مصرف کننده نفت در جهان است آسیب خواهد رساند.
اقدام دیگری که اوپک می‌تواند علیه ایالات متحده انجام دهد جایگزینی دلار با پترو یوان در معاملات نفتی است. این بزرگترین انتقامجویی در برابر ایالات متحده است.
نتیجه‌گیری
در این مدت شاهد بودیم که فقط اوپک پلاس بین قدرت مخرب بیماری همه‌گیری ویروس کرونا و فروپاشی بازار جهانی نفت و کل صنعت نفت ایستاده بود.
کاهش‌های عظیم تولید این گروه، کف (یک سطح حداقلی) را زیر قیمت نفت قرار داده و از سقوط قیمت‌ها به زیر 20 دلار در هر بشکه جلوگیری کرده است. تلاش‌های اوپک پلاس برای ایجاد ثبات در بازار جهانی نفت و قیمت‌ها حتی در سطح جهانی با کینه‌توزی و اکراه ایالات متحده تصدیق شد.
در شصتمین سالگرد تأسیس این سازمان، اقتصاد جهان و بازار جهانی نفت به اوپک پلاس یک تشکر و سپاس فوق‌العاده بدهکار است.
پانویس‌ها و منابع:
1) BP Statistical Review of World Energy, June 2019.
2) OPEC: General Information & Chronology, 1989, pp. 7-9.
3) Mamdouh G Salame, “Oil Crises, Historical Perspective” Encyclopedia of
Energy, Volume 4, 2004 Elsevier Inc.
4) Mamdouh G Salameh, “What Is Behind the Steep Decline in Crude Oil Prices: Geopolitics or Glut” (A book published by the Arab Centre for Research & Policy Studies, June 2015, Qatar).
5) Russia Sees Oil Market Balance in 2021”, posted by oilprice.com on 27 March 2020 and accessed on 20 April 2020.
6) Tim Daiss, “Anti-OPEC Bill Could Be a Game-Changer for Oil Markets”, Oil-price.com, July 23, 2018, accessed on1 November, 2018.
7) Ibid.,
8) Wikipedia, the free encyclopedia.
9) Keith Johnson, “Proposed Law Would Allow US to Sue OPEC for Manipulating Oil Market” FP, July 18, 2018.