تولید نخستین کامیون و اتوبوس در ایران

قصه تولید اولین خودروها در ایران داستان‌های عجیبی پشت سر خود دارد که به اواخر دهه 30 و اوایل دهه 40 باز می‌گردد؛ البته اوج این ماجرا را باید در دهه 40 دنبال کرد که تحولات عمده‌ای در وزارت اقتصاد رقم خورد و حاصل آن راه‌اندازی کارخانه‌های جدید از خودروسازی گرفته تا ماشین‌سازی اراک، تراکتورسازی، ذوب آهن اصفهان و... بود. در این بین تأسیس خودروسازی یکی از اولین صنایعی بود که به‌عنوان توسعه صنعتی در ایران دنبال شد و در سال 1342 اولین محصولات آن یعنی کامیون ماک و اتوبوس روانه بازار شد. اگر چه که باید این نکته را هم در نظر گرفت که پیش از آن در شرکت جیپ ایران (پارس خودرو) به‌صورت مونتاژ جیپ شش سیلندر کالسکه‌ای تولید شده بود ولی آنچه در دهه 40 دنبال می‌شد «نه» گفتن به مونتاژ و شروع تولید در داخل بود. رضا نیازمند معاون وزیر اقتصاد در دهه 40 (که در سال 1396 درگذشت) در کتاب «تکنوکراسی و سیاستگذاری اقتصادی در ایران» تعریف می‌کند:«یک روز در وزارتخانه بودم که خبر دادند یک آلمانی آمده و می‌خواهد من را ببیند. نماینده شرکت بنز بود. پذیرایی شد و چایی آوردند. گفت آمده‌ام تا پروانه ساخت مرسدس را در ایران بگیرم. گفتم به به، مرسدس بهترین اتومبیل دنیاست، خب برنامه‌تان چیست؟ گفت برنامه چی؟ گفتم برنامه ساخت، بالاخره شما یک صندلی خودرو را می‌توانید اینجا بسازید، دستگیره را می‌توانید؟ بعد خب سال‌های بعد قطعات دیگری می‌سازید و مثلاً 10 سال دیگر موتور خودرو را اینجا در ایران می‌سازید. با تعجب گفت تو به من می‌گویی ما یکی از قطعات مرسدس را اینجا بسازیم؟! گفتم، بله چرا که نه، در سیاست ما در وزارتخانه مونتاژ قدغن است. شما مگر پروانه ساخت نمی‌خواهید، یا اینکه دنبال مونتاژ هستید؟ نکند یک اتاق گنده را که حتی درها هم به آن چسبیده می‌آورید، موتور را می‌آورید و... بعد هم اینجا با شش تا پیچ همه چیز را به هم وصل می‌کنید. اینکه تولید نیست. ما به‌ دنبال تولید در ایران هستیم. بعد مرتیکه (با عصبانیت) برگشت به من گفت این سه تا خط جلوی مرسدس (درحالی که دستش را گرد کرده بود و منظورش آرم جلوی ماشین بود) را هم شما نمی‌توانید تا 15سال دیگر اینجا بسازید. من هم به او گفتم خب اگر من تا 15 سال دیگر هم اینجا باشم به تو پروانه نمی‌دهم. خیلی عصبانی شد و از اتاق من رفت. چند روز بعد وزیر اقتصاد من را صدا کرد و گفت شاه از دستم عصبانی است. گفت شاه گفته مگر شما اتومبیلی بهتر از مرسدس بنز هم در جهان می‌شناسید؟ وقتی گفتم نه، گفت پس چرا به اینها پروانه نداده‌اید؟ می‌روی به نیازمند می‌گویی شش ماه وقت دارد، یا اتومبیل می‌سازد یا می‌رود که دیگر نبینمش. شش ماه فرصت داشتم. به مهندس شهرزاد که مدیرکل من بود، گفتم یا باید اتومبیل بسازیم یا اینکه برویم. گفتم برو بگرد بین این تعمیرگاه‌ها، اوراقچی‌ها ببین کسی هست قطعه‌ای، چیزی از اتومبیل، کامیون و... بسازد تا ما کمکش کنیم چیزهای دیگری هم بسازد.»
حاصل گشتن در گاراژهای پایتخت معاون وقت وزیر اقتصاد را به فردی به اسم اصغرقندچی رساند؛ مردی قوی هیکل، خوش اخلاق که برادرش در جریان حادثه روز دانشجو شهید شده بود و خود در خیابان قزوین گاراژ تعمیر ماشین سنگین داشت. او از کودکی کار روی ماشین‌های سنگین را شروع کرده و به حدی از توانمندی رسیده بود که قطعات و بدنه خودرو تولید می‌کرد و با حمایت رضا نیازمند به اولین تولیدکننده کامیون در ایران بدل شد. قندچی در گفت‌و‌گو با مجله آینده‌نگر خاطره اولین دیدارش با رضانیازمند را این‌گونه تعریف می‌کند:«خودش را معرفی کرد و گفت که معاون وزیر اقتصاد است و برای دیدن کار ما آمده، خلاصه شروع کرد به سؤال‌پیچ کردن من که چه کار می‌‌‌‌‌کنید و چه کار نمی‌کنید و... من هم حسابی همه چیز را توضیح دادم و قطعاتی را که ساخته بودم نشان دادم؛ هرچه من بیشتر تعریف می‌‌‌‌‌کردم و قطعات بیشتری که خودمان درست کرده بودیم بهش نشان می‌‌‌‌‌دادم هیجان‌زده‌تر می‌‌‌‌‌شدند تا اینکه گفتم بیایید یک چیز ویژه می‌‌‌‌‌خواهم به شما نشان دهم، بعد آقای نیازمند و همکارانش را بردم داخل سوله گاراژ و به آنها هیکل کامیونی (بدنه اسبی کامیون) را که با دست ساخته بودم نشان دادم؛ چهره آقای نیازمند در آن لحظه را هیچ‌وقت از یاد نمی‌برم، انگار همین حالا بود، آنقدر خوشحال شد که کم مانده بود من را بغل کند؛ بعد از دیدن گاراژ، نیازمند رفت و گفت که یکی ـ دو روز بعد بروم وزارتخانه، وقتی رفتم، پرسید اگر ما حمایت کنیم تو کارخانه تولید کامیون راه‌اندازی می‌‌‌‌‌کنی؟ من هم که عشق تولید بودم سریع گفتم بله.» اواخر سال 1341 اصغر قندچی برای خرید موتور خودروی ماک و برخی از دیگر قطعات با این کارخانه وارد مذاکره شد و بعد از گرفتن موافقت این شرکت در جاده کرج کارخانه‌ ایران کاوه (بعد از انقلاب به سایپا دیزل تغییر نام داد) را راه‌اندازی کرد و عملاً از نیمه دوم سال 1342 نخستین کامیون‌های ماک ایرانی وارد بازار شد؛ کامیون‌هایی که تمام بدنه آنها در داخل تولید می‌شد و تنها موتور و برخی از قطعات آن وارداتی بود.
در کنار تولید کامیون تحول مهم دیگری که در سال 1342 در صنعت خودرو رقم خورد تولید نخستین اتوبوس مونتاژ ایران در تاریخ
28 اسفند از سوی احمد و محمود خیامی بود. برادرانی که همچون اصغر قندچی گاراژدار و تعمیرکار خودرو (در مشهد) بودند و در مهر سال1341 با سرمایه‌ اولیه حدود ۱۰ میلیون تومان شرکت ایران ناسیونال (بعد از انقلاب به ایران خودرو تغییر نام داد) را در خیابان اکباتان تهران تأسیس کردند و در آخرین روزهای سال 1342 اولین محصول این کارخانه که اتوبوس بود را روانه بازار کردند. البته تولید اتوبوس شروع کار شرکت ایران ناسیونال بود؛ کارخانه‌ای که در نیمه دهه 40 با تولید پیکان به بزرگترین شرکت خودروسازی کشور و حتی خاورمیانه بدل شد.