فرآیند شکل‌گیری سازمان رزم سپاه در یک نگاه

یدالله ایزدی
راوی، نویسنده و پژوهشگر دفاع‌مقدس
پس از وقوع انقلاب اسلامی، حوادث و تحولات بسیاری کشور را تحت تأثیر قرار داد. چندی از آن نگذشته بود که جنگ تحمیلی نیز آغاز شد و به دنبال آن مناطقی از کشور مورد تعرض قرار گرفت. در مقابل این اتفاق، مردمی که انقلاب و کشور را در معرض خطر دیدند از نقاط مختلف کشور راهی جبهه‌ها شدند. در آغاز پراکندگی‌ حضور نیروهای مردمی در جبهه مانع از شکل‌گیری سازمانی منسجم با چارچوب‌های مشخص می‌شد اما در همین بستر، سازمان رزم سپاه بدون داشتن سابقه جنگ با ارتشی کلاسیک شکل گرفت.
هنگام شروع جنگ، سپاه پاسداران خوزستان مسئولیت ساماندهی نیروهای مردمی را برعهده گرفت، درحالی که امر دفاع از مرزها به طور طبیعی و قانونی برعهده ارتش بود که در کنار ژاندارمری وظیفه مرزبانی را برعهده داشتند. با ادامه جنگ ترکیبی از نیروهای ارتش و نیروهای مردمی مقابل متجاوزان عراقی سد ایجاد کردند که همین امر سرعت پیشروی دشمن را کند کرد و اگرچه ارتش عراق سرزمین‌های قابل توجهی را اشغال کرد اما نتوانست از یک آرایش نظامی مناسب و پرقدرت برخوردار باشد.
 ظهور فرماندهان گردان
آرایش ارتش دشمن و دیگر نقاط ضعف آن سبب شد تا در سال اول جنگ، در نقاط مختلف جبهه‌های شمال غرب، میانی و بویژه در جنوب طی ده‌ها عملیات‌ محدود و کوچک مورد آسیب قرار گیرد. این اقدامات عملیاتی  کوچک سبب شد تا نیروهای مردمی (در کنار ارتش که سازمانی رسمی بود) تجاربی را در نحوه مواجهه با دشمن و انجام عملیات  به دست بیاورند. اما لازمه استمرار آن، انسجامی بیشتر بود که در ادامه سبب شد نیروهای پراکنده مردمی به صورت گروهان درآمده و نهایتاً در واپسین ماه‌هایِ سال آغازین جنگ در قالب گردان سازماندهی شوند. گروهان‌ها 50 تا 200 نفره بودند و در قالب گردان تعداد آنها به 400 نفر نیز می‌رسید و در میان رزمندگان افراد شاخصی حضور داشتند که به عنوان فرمانده شناخته می‌شدند.
فرماندهانی که گردان‌ها را اداره می‌کردند مشتمل بر دو دسته بودند. دسته نخست آنان از تجربه سربازی برخوردار بود یا از نظر سنی افرادی را دربر می‌گرفت که تجربه آموزش‌های نظامی را پیدا کرده بودند. این آموزش‌ها در قالب مبارزه با رژیم شاه و به صورت محدود در داخل و یا در کشورهایی همچون لبنان، سوریه و فلسطین ارائه شده بود. نام این فرماندهان شاخص به مرور در مناطق مرزی بر سر زبان‌ها افتاد، به عنوان مثال در جبهه آبادان برای اولین بار اسامی فرماندهانی به میان آمد که بر اساس تجربه‌ این سمت را برعهده داشتند. اگر بخواهیم مروری بر اسامی این فرماندهان داشته باشیم می‌توان چنین نوشت:
مرتضی قربانی و یحیی رحیم صفوی همراه با بچه‌های اصفهان. محمدجعفر اسدی همراه با تعدادی از نیروهای فارس. محمدنبی رودکی همراه با بخشی از نیروهای شیراز و استان فارس. قاسم سلیمانی همراه با گروهی از کرمان. علی فضلی از گچساران و با عقبه تهران. فرماندهی این افراد در خطوط مقدم محدود به یک محور و یک یا چند گردان است که بعدترها به طور جدی در کسوت فرماندهی ظاهر شدند. در همین زمان و در خوزستان افرادی بودند که سطوح بالاتر را فرماندهی می‌کردند که از میان آنها می‌توان افرادی همچون رحیم‌صفوی، غلامعلی رشید و حسن باقری را نام برد. این فرماندهان کار ساماندهی نیروهای جبهه خوزستان در اهواز را بر عهده داشتند و مقر آن‌ها پادگان گلف بود. همچنین در جبهه‌های میانی و غربی کسانی مثل ناصر کاظمی و محمد بروجردی حضور داشتند.
 ظهور فرماندهان تیپ
در سال دوم دفاع مقدس و پس از مهار بخشی از موانع موجود در داخل کشور بویژه پس از رفتن بنی صدر، جنگ نیز وارد فازی دیگر شد و سطوح فرماندهی افراد پس از عملیات طریق‌القدس ارتقا پیدا کرد. در جریان این تغییرات، سپاهی که طی عملیات شکست حصر آبادان در قالب گردان وارد عمل شده بود به تشکیل سه تا پنج تیپ در عملیات طریق‌القدس رسید. از این تعداد، سه تیپ به طور دقیق شکل گرفت و بقیه در حال شکل‌گیری بودند. بنابراین پس از این عملیات با افرادی مواجه هستیم که می‌توان به آنها فرمانده تیپ گفت. حسین خرازی فرمانده تیپ امام حسین، مرتضی قربانی فرمانده تیپ کربلا و عزیز جعفری فرمانده تیپ عاشورا از جمله این افراد هستند.
شکل‌گیری لشکرهای سپاه
این روند رو به رشد با شتابی چشمگیر به عملیات فتح المبین و سپس بیت‌المقدس رسید و تیپ‌های سپاه از سه عدد در طریق القدس به 10 عدد در عملیات فتح‌المبین افزایش یافت. به عبارت دیگر با توجه به موفقیت‌های حاصل شده در جنگ تحمیلی، سیل حضور نیروهای مردمی به سمت جبهه‌ها سرازیر شد و سپاه را به سمت تشکیل تیپ‌هایی جدید سوق داد. این روند در عملیات رمضان استمرار پیدا کرد و بعد از آن نیز تیپ‌هایی با استعداد فراوان تشکیل شدند؛ یعنی اگر یک تیپ استاندارد سه گردان دارد برخی از این تیپ‌ها تا ۱۵ گردان داشتند و در اصطلاح لشکر به علاوه بودند. بنابراین سپاه تصمیم گرفت که برخی از این تیپ‌ها را تبدیل به لشکر کند و حد فاصل عملیات رمضان تا قبل از والفجر مقدماتی، سازمان رزم سپاه توسعه یافت و با شکل‌گیری لشکرها عملاً سه سپاه در دل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به وجود آمد.
  از تجربه عملی تا تجربه تئوری
به دلیل طولانی شدن جنگ تحمیلی، تجربه‌ای که در میدان به دست آمد بسیار تعیین کننده بود. بسیاری از افرادی که به آنها اشاره شد ممکن است آموزش‌های تئوری ندیده باشند اما دانشگاه جنگ در صحنه عمل آورده فراوانی داشت و جنگ ایران و عراق بسیاری از قواعد رایج و مرسوم را تحت تأثیر قرار داد و دچار تغییرات اساسی شد. از این موارد می‌توان جنگ در شب، جنگ بر اساس طراحی‌های پیچیده و طرح مانورهایی در دوره آزادسازی سرزمین‌های اشغال شده را نام برد. اگرچه به طور منطقی در این موارد سلاح و تجهیزات مؤثر است اما رمز این پیروزی در طراحی‌های پیچیده خلاصه شده است که به طور دقیق‌تر یعنی بهره‌برداری از محدودیت‌های زمین و نقاط ضعف دشمن، همچنین عملکرد در مناطق بسیار پیچیده و سختی که در تحلیل‌های نظامی دشمن و محاسبه‌ ارتش آن مورد توجه نیست. به عنوان مثال در عملیات طریق‌القدس اصلی‌ترین تلاش از طریق محوری صورت گرفت که فاصله‌ پیاده آن در محاسبات لحاظ نمی‌شد اما در این نقطه از ضعف دشمن استفاده شد. در عملیات فتح‌المبین نیز چنین شد و در عین حال که در پیشانی جبهه روبه‌روی دشمن می‌جنگیدیم، یگان‌ها به سرعت ارتفاعات بسیار صعب العبور را پیمودند و در عمق 30-40 کیلومتری دشمن در جاده‌ها و عقبه‌های آن حضور پیدا کردند. این طراحی‌ها در واقع ناشی از یک تفکر برجسته نظامی است که آموزش‌ها را تحت تأثیر قرار می‌داد.
سپاه حین جنگ و تا جایی که وقت، شرایط و امکانات اجازه می‌داد فرماندهانی را برای فراگیری آموزش‌های تئوریک راهی دانشگاه‌های افسری کرد. با این حال افرادی هم بودند که هرکدام برای طراحی و اداره صحنه‌های نبرد در حد ژنرال ظاهر شدند. در صحنه‌های نبرد، ضمن پیچیدگی‌های جغرافیایی، ارتشی مقابل ما قرارداشت که دارای پیشینه‌ای طولانی با افسرانی دوره دیده بود. اما فرماندهان ما براحتی  مقابل ارتش عراق ایستادند. بنابراین آنچه که در صحنه نبرد اتفاق افتاد فقدان آموزش‌های به ظاهر نظامی را نه‌تنها جبران کرد بلکه به گواه صاحبنظران توانمندی و قابلیت‌های نظامی فرماندهان سپاه با افراد آموزش دیده برابری می‌کرد.