راه صلح از گفت‌وگو می‌گذرد

گروه سیاسی/ تقویم جلالی ایران را که ورق می‌زنی در آستانه اعتدال پاییزی به دو روز نامگذاری شده می‌رسی که یکی پس از دیگری آمده است، 30 شهریور روز گفت‌وگوی تمدن‌ها و 31 شهریور مطابق با 21 سپتامبر روز جهانی صلح؛ یک توالی معنادار. گرچه تعیین روزی برای پاسداشت صلح نزدیک به دو دهه زودتر از ایده گفت‌وگوی تمدن‌ها انجام شد و تا امروز تنها به مصداق نمادی از آرمان جامعه بشری باقی مانده است. از 1982 تاکنون در این روز به رسم هر سال «زنگ صلح» در مقر سازمان ملل در نیویورک به‌صدا درمی‌آید و گاه ممکن است در گوشه‌ای از دنیا که جنگی برپا است سببی برای آتش‌بسی موقت و کوتاه باشد. در توالی ناکامی‌های نهادهای بین المللی و در رأس آنها سازمان ملل در تأمین صلح  بود که 22 سال پیش رئیس جمهوری وقت ایران در نخستین سخنرانی سازمان مللی خود ایده «گفت‌وگوی تمدن‌ها» را مطرح کرد. ایده‌ای که پاسخی نظری و گفتمانی بود به تئوری عمده غرب در روابط بین‌الملل که ساموئل‌ هانتینگتون نظریه‌پرداز سیاسی امریکایی آن را در کتاب «برخورد تمدن‌ها و دوباره‌سازی نظم جهانی» توضیح داده بود.
تئوری که بالا گرفتن نزاع میان تمدن‌های برآمده از ادیان و مذاهب عمده جهان و به طور مشخص میان تمدن اسلامی و غرب را پیش‌بینی می‌کرد و راه حل آن را در یکسان‌سازی فرهنگی اگرچه با اعمال زور می‌جست.
در برابر چنین نظریه‌ای بود که سید محمد خاتمی در مجمع عمومی سازمان با این جملات که «به نام جمهوری اسلامى ایران پیشنهاد مى‌کنم که به عنوان گام اول، سال ۲۰۰۱، از سوی سازمان ملل  سال گفت‌وگوی تمدن‌ها نامیده شود، با این امید که با این گفت‌وگو، نخستین گام‌های ضروری برای  تحقق عدالت و آزادی جهانى برداشته بشود» دکترین سیاسی دولت جمهوری اسلامی ایران را در روابط بین‌الملل اعلام کرد؛ اعتقاد به گفت‌وگو به عنوان یگانه ابزار منطقی حل اختلافات.
پیشنهاد او به عنوان نماینده ملتی که در سابقه تمدنی چندهزار ساله‌شان صلح‌طلبی را به امری درونی تبدیل کرده‌اند و به جنگ
برنخاسته‌اند مگر به رسم دفاع از مرز و هویت خود، از سوی دیگر کشورها با استقبال مواجه و در مجمع عمومی تصویب شد.
ایده گفت‌وگوی تمدن‌ها تنها پیشنهاد ایران برای جهان در جستجوی صلح نبود. رؤسای جمهوری ایران با حضور در نشسست سران کشورهای عضو سازمان ملل هر یک به فراخور گفتمان سیاسی خود و رویدادهای جاری جهان ایده‌ای قابل دفاع ارائه کردند. چنان که در سال‌های گذشته  ایده‌های حسن روحانی برای صلح یعنی «جهان علیه خشونت و افراطی‌گری» و «ابتکار صلح هرمز» نیز بویژه  برای منطقه‌ای درگیر با بنیادگرایی و جولان گروه‌های تروریستی مورد توجه قرار گرفت.
با این حال گفت‌وگو به عنوان مبنایی برای حل منازعات بین‌المللی نیازمند اتکا به مبانی بدیهی است و بی وجود احترام متقابل به حقوق کشورها و پایبندی به اصول و قوانین بین‌المللی نمی‌توان به نتیجه دادن آن امیدوار بود. جمهوری اسلامی ایران به عنوان نظام حاکم بر ملتی صلح جو در یکی از مهمترین مسائل اختلافی خود با جهان پیرامون، راه گفت‌وگو را در پیش گرفت.
توافق حاصل از آن گفت‌وگوها از سوی بسیاری از شخصیت‌های سیاسی جهان به عنوان الگویی برای حل مسائل و اختلافات بین‌المللی پذیرفته شد. اما این راه حل در مسیر اجرا با سد یکجانبه گرایی امریکا و تمایل نهادینه شده در دولتمردان این کشور برای سلطه‌گری و تحمیل خواست خود روبرو شد.
واقعیتی که به مدافعان صلح در جهان یادآوری می‌کند که  در مسیر  بهره‌گیری از گفت‌وگو به عنوان یگانه راهکار صلح آمیز حل اختلافات و برای تضمین اثرگذاری آن باید از ایستگاه مقابله با سلطه‌گری و یکجانبه گرایی عبور کرد. زیرا طبیعی است که تمایل هیچ ملتی به صلح به معنای بالابردن دست‌های تسلیم آن در برابر خواسته‌های نامشروع بیگانه نیست.
امری که در ایران خود را به شکل تلاش روزافزون برای توسعه فناوری‌های نظامی پیشرفته با هدف دفاع از منافع ملی و مرزهای سرزمینی بروز داده و البته با تلاش همه‌جانبه امریکا برای مانع شدن از این قدرت‌یابی به وسیله وضع تحریم‌های ظالمانه مواجه بوده است.
حالا یکجانبه گرایی حاکم بر گفتمان دولت امریکا که حتی داد از نهاد متحدان اروپایی‌اش بر آورده به عنوان یکی از بارزترین موانع پیش روی صلح جهانی خودنمایی می‌کند و چنین است که سازمان ملل در آستانه روز جهانی صلح با این چالش روبرو است که در برابر کشوری که قطعنامه‌های شورای امنیت را تفسیر به رأی کرده و به نحو یکجانبه‌ای تحریم‌هایی را به نام این سازمان علیه کشوری دیگر تحمیل می‌کند باید چه رویه‌ای در پیش بگیرد. چالشی که به نظر می‌رسد جز ائتلاف کشورهای مستقل برای رویارویی با نهادینه شدن بیشتر این قلدرمآبی‌ها چاره‌ای ندارد. در غیر این صورت باید پذیرفت که صلح همچون همیشه پرنده بی‌دفاعی خواهد ماند که هر آینه قربانی ماجراجویی سلطه‌گران است.