نگاه مولانا روبه سوی آسمان دارد

محمود شالویی
دبیر شورای هماهنگی پاسداشت زبان فارسی
سخن گفتن درباره جلال‌الدین محمد مولوی را بایستی از دو منظر فردی و فکری مورد بحث و بررسی قرار داد و حق مطلب این است که از هر دو جهت هم کاری بس دشوار است. از آن روی که وقتی از جنبه شخصی به جلال‌الدین و هیجانات وی نگریسته می‌شود، به یک تجربه عاشقی بدون نسخه مشابه خارجی و در امتداد آن هم به یک تحول درونی و باطنی برخورد می‌کنیم که عالم زاهدی را از زاویه پارسایی و پویایی علوم رسمی به وادی شوریدگی و بازیچگی کودکان کویی در حوالی زندگی خود می‌کشد.
چنین دلبستگی و عشق ورزی، آن هم از یک مرد موجه، معتبر، محترم و سرشناس که در مرز 40 سالگی واقع است و آهسته آهسته بایستی عصای احتیاط بر دست گیرد و برمسند شیخ‌الاسلامی تکیه زند و بنابه نقل گزارشگران و شرح احوال نویسان، در اوج محبوبیت مردمی و عزت و احترام دولتی بسر می‌برد، نسبت به پیرمردی دوره گرد، درویش مسلک، ناشناخته و به ظاهر بی اعتبار که هیچ امتیازی بر وی ندارد، بدون تردید دایره هر تحلیل بیرونی را بشدت محدود می‌کند و عقل هر عاقلی را در گل فرومی‌برد. اگر صدها سال دیگر هم بگذرد و هزاران حدس و گمان و شرح و توضیح و نطق و نظر هم آورده شود به یقین هیچ کدام گره از این پیچیدگی و فروبستگی نمی‌گشاید و هرگز بدان روزنه راه نمی یابد که از سویدای دل دردمند مولانا گزارش درستی را ارائه کند و راز و رمز این شیدایی را آشکار کند. تاریخ بشری نمونه دیگری از این نوع عشقبازی را سراغ ندارد و هیچ مصداق مشخص یا حتی نزدیک به او را برایش پیدا نمی‌کند و او تنها خود می‌داند که چه حالی بر ایشان عارض گشت و به یکباره در کجای کار واقع شد. اما هیچ کس هم انکار نمی‌کند که همین اتفاق، چنان میمون و مبارک آمد که غوغایی جانانه برانگیخت و شعله‌ای برافروخت و از آن مرد آرام بی هیاهوی گوشه‌نشین خراسانی در قلمرو فرمانروای رومی، عارفی الهی، حکیمی صمدانی، اندیشمندی انسانی و نامداری جهانی ساخت و دولتی پاینده بدو بخشید.
از نکات مهمی که در عشق مولانا به شمس وجود دارد و سبب جاودانگی آن هم شده است یکی رویکرد معنوی و معرفتی، به عنوان وسیله‌ای برای نیل به جذبه‌های روحانی و عروج ماورایی و دیگر دوری از هرگونه امیال نفسانی است که مایه شگفتی و وجه شکوفایی او به‌ شمار می‌رود. طبیعی است چنین عشقی که ریشه مادی نداشته باشد و به لذت‌های زودگذر دنیایی نینجامد، هرگز به سیری و سردی هم نمی‌گراید، بلکه روز به روز بر حرارت آن هم می‌افزاید.
از دیگر سو، نکته قابل تأملی هم وجود دارد و آن بررسی اندیشه مولانا است که به یقین مهمتر از ابعاد شخصیتی اوست و تعجب‌آور اینکه همواره به نسبت ویژگی‌های فردی و ماجرای عشق ورزی‌اش، کمتر مورد توجه علاقه‌مندان قرارگرفته و می‌گیرد. در حالی که فروزندگی و برازندگی اندیشه مترقی و متعالی اوست که وی را بر بلندای جغرافیای جهان انسانی نشانده و ماندگار کرده است.  
در همین راستا، همگان حتی آنان که با علم معنا قرابتی ندارند و جز تفسیری ساده از حدود مادی، ساحت دیگری را نمی‌شناسند هم اقرار می‌نمایند که نگاه مولانا رو به سوی آسمان دارد اگرچه خود در زمین ساکن است و احساس او نه تنها دربند محسوسات نمی‌گنجد بلکه از حس دیگری گزارش می‌دهد. در این میان و در انبوه گفته‌های ریز و درشت پیرامون مولوی، از یک نکته که معمولاً هم مورد اشاره نیست نباید غافل شویم و آن اینکه، مولوی با همه احوال و اطوار و در حالی که از همان سنین نوجوانی سرزمین بزرگ خراسان و قلمرو جغرافیایی و فرهنگی و ادبی پارس را ترک کرده و پس از گشت و گذار و اقامت‌های کم و زیاد در بلاد اسلامی و عربی، در نهایت در سرزمین زیر سلطه و سلطنت فرمانروایی روم سکنی گزیده، لیکن به هیچ روی از زبان و خط فارسی دل نبریده و بسان نگاهبانی غیور و غیرتمند از میراث آبا و اجدادی خویش مراقبت نموده و در میان زبان‌های پرزرق و برق و غرورآمیز، همچنان زبان فارسی و مهر مادری، تعلق خراسانی و شناسنامه ایرانی خود را نگاه داشته و هرگز و هرگز تابعیت غیر را نپذیرفته و به تعبیر امروزی‌ها دوتابعیتی و چند تابعیتی نشده است.
در این ایامی که به نام مولوی ثبت و ضبط شده و فرصتی برای گفت‌وگو درباره وی به وجود آمده، بهتر آن است که به مهم‌ترین اثر او یعنی مثنوی معنوی به عنوان برگ زرین حکمت و ادب فارسی که حاصل تلاقی عشق و اندیشه اوست بپردازیم و با حال و حوصله نگاهی عمیق‌تر بدان بیفکنیم. تردیدی نیست که اگر مولوی را از این زاویه بنگریم و در عمق حکایت و تمثیل آن تحقیق و تدبر نماییم ، مولوی دیگری را باز می‌شناسیم که تاکنون او را چنین نمی‌پنداشتیم.