نفت ایران و تحریم‌های داخلی و خارجی

فریدون برکشلی
رئیس گروه مطالعات انرژی وین
 سال ۲۰۲۰ را می‌توان با اطمینان، به‌عنوان سخت‌ترین سال در تاریخ صنعت نفت جهان ثبت کرد. طی سه ماهه آخر سال ۲۰۱۹، تقاضای جهانی نفت برای اولین بار در تاریخ، از رقم ۱۰۰ میلیون بشکه در روز عبور کرد. دبیرخانه اوپک در وین هم دستیابی به این عدد را جشن گرفت و آن را طلیعه آغاز جشن ۶۰ سالگی سازمان اوپک، نامید. بغداد برای برگزاری جشن و شادمانی آماده می‌شد. اما در دسامبر ۲۰۱۹ و به‌دنبال آن از آغاز ۲۰۲۰، شرایط تغییر کرد. کرونا تمام رؤیاها و برنامه‌ریزی‌ها را دگرگون کرد. طی ۳ ماهه اول ۲۰۲۰، گزارش اوپک و بسیاری از مؤسسات انرژی بین‌المللی، ارزیابی‌های نگران کننده‌ای از تخریب تقاضای جهانی نفت ارائه کردند. این ارقام از افت ۳۰ درصدی تقاضای جهانی نفت شروع شد؛ بتدریج بهبود یافت و روی رقم ۱۵ درصد کاهش برای متوسط ۲۰۲۰، تثبیت شد. اما برای تولید کنندگان نفت ۱۵ میلیون بشکه کاهش تقاضا در تنها یک سال هم کاملاً بی‌سابقه است. اوپک و تولید کنندگان غیر اوپک که به اوپک پلاس شهرت یافته‌اند، وارد صحنه شدند و با کاهش دو مرحله‌ای تولید جمعی خود ابتدا در سطح 9.7 میلیون بشکه در روز و سپس 7.6 میلیون بشکه در روز، بموقع بازار را مدیریت کردند، آن‌طور که امروز قیمت متوسط برنت برای ۲۰۲۰ مابین ۴۰ الی ۴۵ دلار برآورد می‌شود. اما آنچه  کمتر بدان توجه می‌شود مربوط به ارقام کاهش غیرداوطلبانه دو عضو بزرگ اوپک یعنی ایران و ونزوئلا است. دو کشور بنیانگذار سازمان جمعاً حدود ۵/۵ میلیون بشکه در روز را تحت تحریم‌های غیر قانونی امریکا از دست دادند. البته لیبی هم بخش مهمی از تولید خود را تحت شرایط نا آرامی و جنگ‌های داخلی از دست داده بود که اینک با تولیدی متغیر مابین ۱/۱ الی 1.5 میلیون بشکه در روز به بازار جهانی نفت بازگشته است.
توضیح این واقعیت لازم است که حتی پیش از کرونا هم، علائم نگران کننده‌ای در بازار جهانی هویدا بود که مهم‌ترین آن ظهور نفت خام شیل بود که امریکا را با ۱۳ میلیون بشکه در روز به بزرگ‌ترین تولید کننده نفت جهان تبدیل کرد. البته امریکا در عین حال بزرگ‌ترین مصرف کننده نفت جهان هم هست و لذا تأثیر مستقیم تولید نفت آن در بازار چندان مؤثر نیست. با در نظر گرفتن آنچه گفته شد و با توجه به مواضع و بیانیه‌های انتخاباتی آقای بایدن - رئیس‌جمهوری منتخب امریکا-، احتمال رفع یک باره یا تدریجی تحریم‌های امریکا علیه صنعت نفت ایران، محتمل است. سیاست فشار حداکثری و قطع کامل صادرات نفت ایران، مؤثر نیفتاد. صنعت نفت ایران نزدیک به ۷۰ سال سابقه بازاریابی مستقیم دارد. بازاریاب‌های ایران هم در کسب بازار و تثبیت شرایط خود، در دنیا شناخته شده‌اند. به اعتقاد نگارنده، در صورت فراهم شدن شرایط، امکان بازگشت 1.5 میلیون بشکه در روز طی متوسط سه ماهه اول ۲۰۲۱ کاملاً میسر است. البته عاری از دشواری هم نیست. تحت شرایط کنونی بازار و با توجه به مدیریت نسبتاً مطلوب اوپک پلاس، بازار با بازگشت تدریجی ایران به بازار جهانی، مشکل چندانی نخواهد داشت. به علاوه مواضع ایران در سازمان اوپک همیشه تعیین کننده بوده است. لذا اوپک پلاس لازم است که درطول این مدت، خویشتن‌داری مورد توافق را تا پایان ۲۰۲۱، ادامه دهد. چنانچه لغو تحریم‌های امریکا، ونزوئلا را هم شامل شود، در آن صورت، اوپک پلاس قطعاً باید، خود را برای کاهش تازه‌ای آماده سازد. در شرایط کنونی بازار جهانی نفت، اوپک پلاس و در رأس آنها عربستان و روسیه، ناچارند که به کاهش تازه‌ای در تولید جمعی تن دهند. زیرا که با وجود بهبود نسبی تقاضا بخصوص در چین، هند و برخی کشورهای منطقه آسه آن، عرضه هنوز بیش از تقاضا خواهد بود. آنچه لازم است توجه داشته باشیم، مجموعه تحریم‌هایی است که دولت ترامپ بر ایران تحمیل کرد. در مورد توانایی بازاریابی و مدیریت فروش نفت ایران، نگرانی وجود ندارد. مشکل اصلی‌تر ایران برای مدیریت مالی و انتقال درآمد حاصل از فروش نفت است.
ارتباط نظام مالی ایران با سوئیفت قطع است. عضویت آن در FATF که امروزه همه نقل و انتقالات مالی را باید، راستی آزمایی و سنجش کند، نامشخص است. لذا فروش نفتی که عملاً بخش اعظم وجه آن به سیستم بانکی ایران وارد نشود، کمکی به بهبود آنی شرایط اقتصادی ایران نخواهد کرد. این مسأله در دوره برجام هم برای ایران مشکل ساز بود. بخشی از دارایی‌های ایران که از بابت فروش نفت یا سایر کالاها در کشورهای خارجی بلوکه شده است، مربوط به دوره برجام است و در واقع در آن مقطع ربطی به تحریم‌ها نداشت. لذا چنانچه در سه ماهه اول ۲۰۲۱، تحریم‌های نفتی متوقف شود، ایران لازم است به بازسازی و ترمیم نظام‌های مالی و بانکی خود در مسیر تعاملات بین‌المللی اهتمام جدی به کار برد. بخشی از نظام بانکی کشور، نیازمند بازآموزی است.