پارادوکس جمعیت، چالش سالمندی و الزامات سیاست‌های اقتصادی

نادر مطیع حق شناس
استادیار جمعیت شناسی مؤسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور
کشورهای درحال توسعه و توسعه یافته تجربه‌ها و الگوهای جمعیت شناختی متفاوتی را داشته‌اند. کشورمان در دو سال اخیر، شوک ناگهانی درکاهش موالید رشد جمعیت زیر یک درصد و به‌دنبال آن تغییرات عمده‌ای درساختارسنی جمعیت‌گذار از جوانی به سالمندی را تجربه و با مسأله جمعیتی روبه‌رو شده است.
پیامد جمعیت شناختی این کاهش، افزایش تعداد و سهم جمعیت سالمند درکشور است. بنابراین درحوزه سیاستگذاری جمعیت، باید به سمت سیاست‌های معطوف به فرزند آوری، دوستدار خانواده وتوانمندی‌سازی جمعیت جوان درسن کار حرکت کند. این مسأله درسیاست‌های کلی جمعیت ابلاغی رهبری تصریح شده است. به نظر من، وضعیت پارادوکسی فرصت و تهدید جمعیت، ضرورت شناخت دقیق علمی و همه جانبه مسائل و نیازهای آن را مشخص می‌نماید. به استناد نتایج آخرین سرشماری سال 1395، سهم نسبی جمعیت 65 سال به بالا 1 /6 درصد (5 میلیون نفر جمعیت)بوده است. در تقسیم ‌بندی‌های بین‌المللی جمعیت 60سال به بالا را در نظر می‌گیرند و با این معیار 3 /9 درصد یعنی 7 میلیون و 200 هزار نفر جمعیت 60 سال به بالا در کشور داریم و پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال 2050 به 26 میلیون و393 هزار نفر معادل 26 درصد کل جمعیت کشور برسد. تجربه جهانی نشان داده حل و فصل چالش‌های سه گانه کشورهای توسعه یافته جهان سطح باروری پایین، سالخوردگی جمعیت و مهاجرت، کار بسیار دشواری است. ضمن آنکه وضع و اجرای سیاست‌ها ی لازم برای ساماندهی این چالش‌ها نیز می‌تواند تأثیرات مهمی را برروی پایداری موفقیت‌های اقتصادی و اجتماعی این دسته از کشورها به‌دنبال داشته باشد.
در نتیجه پیشرفت‌های پزشکی و بهبود شرایط بهداشتی، تعداد بیشتری از جمعیت به سن سالخوردگی می‌رسند که نیاز به حمایت اقتصادی و اجتماعی دارند. هم اکنون، تعداد سالمندان سهم کمتری از جمعیت کشور را به خود اختصاص داده اما با توجه به شروع مرحله انتقال ساختارسنی از جوانی به سالخوردگی و فزونی سرعت رشد جمعیت سالمند در مقایسه با رشد کل جعیت کشور و پیش‌بینی افزایش تعداد و سهم سالخوردگان در سال‌های آتی، لزوم برنامه‌ریزی آینده نگر برای کنترل مسائل این گروه از جمعیت را مورد تأکید قرار می‌دهد. نتایج مباحثه گروهی در مؤسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور در سال 1385 نشان داد که چتر حمایتی خانواده از سالمندان رو به جمع شدن است و به موازات این تغییر ساختار و کارکرد خانواده، باید نقش سازمان‌های دولتی و غیر دولتی به طور روز افزون تقویت شود و نیاز به شبکه‌های حمایتی است. سازمان‌های ذیربط اقداماتی پراکنده و مقطعی در زمینه سالمندان به عمل آورده‌اند و هیچ یک از آنها هنوز یک برنامه جامع و بلندمدت برای سامان دهی جمعیت سالمندان ندارند و بیشتر اقدامات آنها معطوف به سالمندان نیازمند و آسیب دیده بوده است.
درزمینه مسائل سالمندان ضعف سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی مشخص وجود دارد. رشد جمعیت سالمند درکشور، وضع سیاست‌ها و برنامه‌های اجرایی اقتصادی، اجتماعی و برنامه‌های اجرایی جدیدی را در این زمینه طلب می‌نماید. لازمه اجرایی شدن برنامه‌های مربوط به سالمندان این است که سازمان‌های مذکور در یک جهت حرکت نموده و از برنامه‌های مصوب یکدیگر حمایت نمایند. به نحوی که این شبکه‌ها با تحت پوشش قرار دادن جامعه هدف و همچنین ارتباط مؤثر با سازمان‌های مرتبط با امور سالمندان، زمینه را در جهت باقی ماندن سالمندان در بطن جامعه فراهم سازند. به نظر نگارنده، تقویت گفتمان نسل سالمند و جوان از طریق تهیه برنامه‌های ویژه در این زمینه توسط رسانه ملی و مطبوعات حائز اهمیت است. چشم‌انداز ما این است که به سمت جمعیت مطلوب حرکت کنیم. جمعیت مطلوب جمعیتی است که شاخص‌های رفاهی آن در حداکثر باشد و از اشتغال طولانی مدت و بهداشت برای همه گروه‌های سنی جمعیت و حمایت‌های اقتصادی و اجتماعی دولت و نهادهای مسئول برخوردار باشد.