نظارت، شرط مبارزه با فساد در سامانه‌های الکترونیکی است

فرهاد مردوخی
مدیر مرکز تخصصی معماری سازمانی دانشگاه رازی
چندی پیش سامانه جامع تجارت در راستای دولت الکترونیک با 70 درصد پیشرفت مورد بهره‌برداری قرار گرفت، سامانه‌ای که می‌تواند در حوزه تجارت شفافیت ایجاد کرده و با رانت و فساد مبارزه کند. موضوع الکترونیکی کردن خدمات و فرآیندها در قالب دولت الکترونیک به طور کلی به مبارزه با فساد و جلوگیری از انواع رانت‌ها و فسادهای اداری کمک می‌کند اما کافی نیست و باید در چهار سطح همت کرده و شفاف‌سازی کنیم و پیگیری و نظارت داشته باشیم تا با پدیده فساد به‌صورت سیستماتیک مبارزه کنیم.
 سطح اول ابزارها هستند. یعنی ما ابزارهای کافی برای مبارزه و فساد و رانت و انواع مشکلات در حوزه تجارت نیاز داریم. یکی از مهم‌ترین ابزارها، سامانه‌های اطلاعاتی مانند سامانه جامع تجارت هستند. سامانه‌ها به ما کمک می‌کنند جریان تجارت و بازرگانی و خرید و فروش کالا در کشور را دنبال کنیم. اگر ابزارها بخوبی طراحی شده باشند، این امکان را برای ما فراهم می‌کنند کالایی که از خارج به کشور وارد می‌شود، زنجیره تأمین آن از نقطه مبدأ تا نقطه مصرف به طور کامل پیگیری شود و بتوانیم مشکلات هر بخشی از این زنجیره را رصد کرده و اگر با فساد و مشکلی مواجه شدیم، مبارزه کنیم. بنابراین ابزارها نقش مهمی در مبارزه با فساد دارند و عملاً می‌توان گفت نقطه شروعی برای این موضوع هستند. به عبارت دیگر این سامانه‌ها هستند که امکان دسترسی به اطلاعات لازم و کافی را برای مبارزه با فساد فراهم می‌کنند.
اما واقعیت این است که سامانه‌ها و ابزارها به تنهایی کافی نیستند ما در لایه بعدی نیاز به تولید محتوای مناسب و اطلاعات دقیقی داریم. زمانی که سامانه‌ای را راه‌اندازی و بکار می‌بریم، باید تمامی ذینفعان این زنجیره نسبت به ورود اطلاعات و محتواها دقیق، حساس، متعهد و بامسئولیت باشند در صورتی که در بخشی از این زنجیره افراد یا سازمان‌هایی در قالب کارهای تیمی و گروهی نسبت به جعل اطلاعات اقدام کنند، متأسفانه فساد پابرجا خواهد ماند. نمونه آن را می‌توانیم در سیستم‌های بانکی مشاهده کنیم. با وجود اینکه سیستم‌های بانکی از نظر سامانه‌های اطلاعاتی و ابزارها در سطح خوبی از بلوغ قرار دارند اما همچنان فسادهایی را در این مجموعه مشاهده می‌کنیم و دلیل آن نیز این است که محتواهای لازم برای این موضوع بخوبی وجود ندارد. به‌عنوان مثال در پرداخت وام‌ها به افراد ابزارها نمی‌توانند در تصمیم گیری‌ها کمک کنند، اگرچه امروزه به کمک ابزارها می‌توانیم تا حدی اطلاعات اعتبارسنجی را در اختیار افراد مسئول قرار دهیم ولی تصمیم‌گیری در اختیار افراد مسئول است، بنابراین نه تنها در لایه اول ابزارها و سامانه‌ها نیاز هستند در لایه دوم به محتواهای دقیق اطلاعاتی هم نیاز است.
در لایه سوم ما به ابزارها و روش‌های هوشمند نظارتی نیاز داریم. به عبارتی وقتی سامانه بدرستی عمل خواهد کرد که ما از تصمیم گیری‌های فردی و منفعت طلبانه در سیستم‌ها جلوگیری کنیم.
برای مبارزه با این نوع فسادها نیاز است که سامانه‌ها به امکانات نظارتی هوشمند مجهز شوند تا از این طریق بتوانیم نقص‌ها و ناسازگاری‌های اطلاعاتی و عدم رعایت موازین را تشخیص دهیم. در گستره بزرگی مانند کشور ما عدم دسترسی و شفافیت اطلاعات است که زمینه تخلف را برای فاسدان فراهم می‌کند حتی اگر سیستم هم وجود داشته باشد و جریان اطلاعات هم باشد، ولی تاز مانی که نیروی انسانی دخیل باشد به دشواری بتوان با بحث فساد مبارزه کرد، بنابراین باید سامانه‌های هوشمند و نظارتی بر سامانه‌های عملیاتی حاکم شده و نقص‌ها و ناسازگاری‌های اطلاعاتی را کشف کنند.
لایه چهارم که لایه مهمتری است و آن مشارکت و احساس مسئولیت تمام ذینفعانی است که در این موضوع درگیر هستند. اگر حوزه تجارت را به‌عنوان موضوع کلی در نظر بگیریم ذینفعان بسیار زیادی از گمرک، وزارتخانه‌ها، کارت‌های بازرگانی، عمده فروش‌ها، خرده فروش‌ها و بویژه مردم در آن مشارکت دارند اگر با فرض اینکه سیستم‌ها هم، همه جا وجود داشته باشند، باید مردم نسبت به خرید از مجاری قانونی حساسیت نشان دهند.
فرض کنید سیستم تجارت زنجیره ورود یک کالایی را به کشور مشخص و حتی معلوم کرده و مشخص است که در مقصد در چه انبارهایی ذخیره شده است ولی اگر مردم به‌دلیل قیمت کمتر، کالاهای بی‌شناسنامه و قاچاق را خریداری کنند باز هم می‌توانیم بگوییم که مشکل پابرجاست، پس باید در این بخش در زمینه فرهنگسازی کار کرد و این موضوع نقش کلیدی دارد. البته فرهنگسازی در این بخش یکی از راه‌حل‌هاست، راه حل‌های دیگر را می‌توان عملیاتی کرد. مثلاً دولت نباید از خریدهای غیرقانونی در قالب گارانتی و... حمایت کند. در چنین صورتی است که می‌توان به مبارزه با فساد موفق امیدوار بود.
 اگر به قوانین خود در زمینه ارزش افزوده نگاه کنیم، می‌بینیم که در خریدها و فروش‌ها، فقط افراد حقیقی و حقوقی ارزش افزوده و مالیات را به دولت پرداخت می‌کنند اما دلالان و فاسدان اقتصادی بدون پرداخت مالیات به دولت همچنان جولان می‌دهند. این در حالی است که ما ادعا می‌کنیم، سیستم جامع مالیاتی داریم. پس در نهایت و در مجموع با تمام نقص‌ها و کمبودهایی که وجود دارد باز این دولت الکترونیک و سامانه‌های الکترونیکی هستند که راه برتر و کلیدی مبارزه با فساد هستند و باید بپذیریم برای جامعه‌ای که انواع الگوهای ناصحیح تجارت در آن وجود دارد، سال‌ها طول خواهد کشید که یک سیستم کارآمد و سیستماتیک برای مبارزه با فساد به‌وجود آید. در لایه فرهنگسازی و مشارکت مخاطبان باید به نقش مبارزه دولت در جرایم اقتصادی و تجارتی پرداخت و به آن اهمیت داد. دولت نباید در مقابله با فسادهای اقتصادی که از طریق سامانه آشکار می‌شوند کوتاه بیاید، این در حالی است که متأسفانه چنین مسائلی را در کشور شاهد هستیم. ولی باید امیدوار باشیم که سیستم جامع تجارت بتواند فسادها را ردیابی کرده و با آن مبارزه کند.