تهران، کلانشهری بی‌دفاع در برابر کرونا

بیژن یاور
استاد دانشگاه و صاحبنظر در حوزه مدیریت بحران، ریسک و پدافند غیرعامل
در زمانی نه‌چندان دور در کشور هندوستان تعداد مارهای کبری تا حد زیادی افزایش یافته بود. این مطلب مشکلات زیادی را به دنبال داشت. لذا مدیران و برنامه‌ریزان به فکر چاره افتادند که از آن به نام «قانون مار کبری» یاد می‌کنیم که کنایه از آن است که قبل از هرگونه تصمیم‌گیری باید کلیه تبعات، ابعاد، جنبه‌ها و تأثیرات یک تصمیم یا تصمیم‌ها قبل از اجرا در قالب برنامه‌ای مدون سنجیده شود. موضوع از این قرار است که برای کاهش جمعیت مارهای کبری، که دائماً در حال افزایش بود، مدیران و برنامه‌ریزان جایزه‌ای را تعیین کردند و اظهار داشتند که به ازای هر ماری که مردم آن را گرفته و تحویل مسئولان دهند، آنها  مبلغی را به عنوان پاداش به آنها خواهند داد و با این تصور، چنین پنداشتند که بزودی جمعیت مارهای کبری توسط مردم تحت کنترل خواهد بود. کم‌کم مردم مارها را تحویل مسئولان می‌دادند و جوایز در‌نظر گرفته شده را دریافت می‌کردند. بتدریج و در ابتدا این امر باعث امیدواری مسئولان شد و به تصور خود این مشکل حل شده بود. اما در کمال ناباوری پس از گذشت زمانی متناسب و با مطالعات انجام شده توسط پژوهشگران کاشف به‌عمل آمد که نه تنها جمعیت مارها کمتر نشده است بلکه بیشتر نیز شده بود! دلیل آن چیزی نبود بجز اینکه مردم مار کبری را در خانه خود پرورش داده و جایزه را از آن خود می‌کردند. لذا باید همواره توجه داشت که قبل از برنامه‌ریزی و اتخاذ تصمیم باید به تبعات، جنبه‌ها، ابعاد و تأثیرات یک برنامه در هر سطحی که باشد و تصمیم‌های گرفته شده توجه ویژه کرد. به زبان ساده باید بر نتایج و خروجی ناشی از اجرای یک برنامه و تصمیم یا تصمیم‌ها متمرکز شده و آن را قبل از اجرا تجزیه و تحلیل کرد و منطقی برای آن داشت.
اندک زمانی بیش نیست که در‌خصوص تصمیم‌گیری برای تعطیلی تهران صحبت‌ها بر سر زبان‌هاست! زمانی این تصمیم، که خود می‌تواند از اهمیت زیادی برای جلوگیری از انتشار افسارگسیخته بیماری ناشی از ویروس کرونا برخوردار باشد، اهمیتی دوچندان می‌یابد که متخصصان، مدیران و برنامه‌ریزان مدیریت شرایط اضطراری و خطرپذیری (و ریسک) کلیه تبعات آن را سنجیده باشند و تغییر نگرشی منجر به تغییر رفتار از مدیریت صرف مقابله در شرایط اضطراری (پاسخ به آنچه رخ داده است) به سمت مدیریت ریسک (برنامه‌ریزی برای آنچه باید باشد) صورت پذیرد. تا زمانی که برنامه‌ای جامع چه در سطح ملی و چه در سطح مجتمع‌های زیستی و از جمله آن شهرک‌ها، شهرها و کلانشهرها و در رأس آن تهران به عنوان پایتخت، تهیه نشود و موارد تحت تأثیر مدیریت لحظه‌ای و سلیقه‌ای و نه مدیریت ریسک انجام شود، تهران و سایر کلانشهرها به شهرهایی بی‌دفاع در برابر کرونا بدل خواهند شد. لذا برای برطرف شدن چنین مشکلی باید موارد زیر در قالب برنامه‌ای برای تصمیم‌گیری بهینه در سطح کلانشهر تهران، سایر کلانشهرها و مجتمع‌های زیستی در نظر گرفته شود. برخی از موارد در برنامه‌ریزی و مدیریت بهتر تأثیرگذار خواهد بود که عبارتند از:
تدوین برنامه‌ای برای ناروزمرگی و جلوگیری از عادی انگاری
توجه به کلیه جوانب یک مخاطره: شامل مباحث پزشکی، سلامت و بهداشت، اقتصاد و معیشت مردم، فناوری، جامعه‌شناسی، روانشناسی، کار و امور اجتماعی، جغرافیایی و از طرفی دیگر سناریوی چند مخاطره‌ای و احتمال هم‌افزایی مخاطرات مثل: همه‌گیری کرونا، سیلاب در پاییز وزمستان، زمین لرزه و....
استمرار فعالیت‌ها وجلوگیری از فعالیت‌های مقطعی
لحاظ کردن جنبه‌های اقتصادی وتأمین معیشت در‌خصوص تعطیلی‌ها، تأمین اقلام دارویی مردم (چه موارد پیشگیرانه مانند تأمین ویتامین‌ها و چه موارد مراقبتی از جمله آزمایش و تست کرونا اعمال قانون در خصوص افراد خاطی که پروتکل‌ها را رعایت نمی‌کنند، برای جلوگیری از بی‌تفاوتی و عادی‌انگاری. بهره‌گیری از مجمعی متشکل از متخصصان فن از رشته‌های مختلف در قالب برنامه‌ریزی اقتضایی.
فرآیند و برنامه محور بودن
تغییر نگرش منجر به تغییر رفتار به سمت مدیریت ریسک و برنامه‌ریزی از قبل و دید به جلو(آینده‌پژوهی) والبته بسیاری موارد دیگر. فرآیند مدیریت شرایط موجود و استفاده از انواع برنامه‌ها، باید بررسی تبعات، ابعاد، جوانب و تأثیرات احتمالی اقدام بر‌اساس تصمیم‌گیری مد نظر، تصمیم‌سازی، تصمیم‌گیری، انجام هماهنگی‌های لازم، صدور دستور، اقدام و اجرا، مدیریت در ستاد، فرماندهی در صف، پایش و نظارت، بررسی تخلفات و اعمال قانون متناسب با تخلفات را دائماً مد نظر داشته باشد.  آیا تا به حال به این اندیشیده‌ایم که با توجه با اینکه تهران برای دو هفته تعطیل شد، پس از آن تدابیری وجود دارد که دستاوردهای به دست آمده در این دو هفته را چگونه حفظ خواهیم نمود؟ و پس از این دو هفته تعطیلی، عادی‌انگاری مجدداً رخ نخواهد داد و تعللی در رعایت پروتکل‌ها ایجاد نخواهد شد و همه چیز عادی‌تر نخواهد بود؟ برای چنین شرایطی چه تدابیری اندیشیده‌ایم؟ همان‌طوری که شاخص‌های کیفیت و سلامت هوا در حال حاضر در کلانشهر تهران هم نشان می‌دهد روند تردد مردم و ترافیک‌های سنگین، مجدداً فزونی یافته و آلودگی شدید هوا را به دنبال داشته است و آزمایش واکسن کووید 19 نیز هر چند خبری بسیار امیدوار‌کننده و افتخاری ملی است اما به این مفهوم نیست که تمام زحمات کادر درمان و برنامه‌ریزان را ندید بگیریم. جهش‌های پی‌درپی بیماری ناشی از ویروس کرونا که به نوع انگلیسی آن معروف شده و ممکن است در سال جدید میلادی (سال 2021) تحت عنوان کووید21 نامیده شود، همه‌وهمه به ما این پیش‌آگاهی را یادآور می‌شود که با رویکرد و سناریو چندمخاطره‌ای با دقت مراقب سلامتی خود بوده و آینده را برنامه‌ریزانه و با دیدگاه مدیریت جامع ریسک بگذرانیم نه احساسی! باید به گونه‌ای اقدام نماییم که حداقل چندمخاطره اصلی مانند: بیماری ناشی از ویروس کرونا (کووید19)، آلودگی هوا، مرگ خاموش ناشی از منواکسیدکربن، زمین لرزه، سیلاب و البته سایر موارد را با هم درنظر گرفته و یکی را فدای دیگری نکنیم! این هم به مردم و هم به مسئولین بر‌می‌گردد!
تا زمانی که برنامه‌ریزان و مدیران و مردم در تهران بر مدیریت ریسک متمرکز نشده و سناریو چندمخاطره‌ای را در نظر نگیرند و یک مخاطره را فدای مخاطره دیگر ننمایند و در این خصوص تعادلی ایجاد نشود، عملاً کلانشهری بی‌دفاع در برابر کرونا و یا هر مخاطره‌ای دیگر خواهد بود. مراقب قانون مار کبری باشیم. متفاوت بیندیشیم!