شمایل ماندگار سینما و تئاتر ایران

پرویز جاهد
منتقد سینما
مش اسلام، آقای هالو، تقی پستچی، میرزا نوروز، ستارخان، مظفرالدین شاه، فرحان «ناخداخورشید»، ابوالفتح میرزای صحاف «هزار دستان» و «کمیته مجازات»، دایی غفور «بوی پیراهن یوسف» و بزرگ آقای سریال «شهرزاد»، نقش‌هایی است که هر کدام، بخشی از شمایل مردانه بازیگری را می‌سازند که بیش از 60 سال بر صحنه تئاتر و سینما و صفحه تلویزیون ایران فعالیت داشته و درخشیده است. شاید عنوان بازیگر، برای توصیف شخصیت مردی که از ستون‌های تئاتر و سینمای ایران است، عنوان گویایی نباشد، چرا که نصیریان علاوه بر بازیگری، از چهره‌های شاخص و پیشگام نمایشنامه‌نویسی مدرن در ایران است و در کنار اعضای گروه هنر ملی تئاتر ایران و چهره‌هایی چون شاهین سرکیسیان، عباس جوانمرد، منوچهر انور، بهرام بیضایی، حسین کسبیان، بهزاد فراهانی، جمشید لایق و بیژن مفید و با آثار نمایشی‌ای که نوشت و به روی صحنه برد، سهم مهمی در ارتقای هنر نمایش در ایران داشته و باعث شکل‌گیری جریانی نوین و متفاوت با نمایش‌های لاله‌زاری در تئاتر ایران در دهه چهل شده است.
نصیریان که دانش آموخته جامعه باربد و مکتب تئاتری عبدالحسین نوشین و شاهین سرکیسیان بود، کارهای جدی نمایشی‌اش را با نمایشنامه‌نویسی و کارگردانی و بازیگری در تله‌تئاترهای دهه‌های سی و چهل تلویزیون ایران آغاز کرد. در این تله تئاترها، او یا متن‌های خود و نمایشنامه نویسان دیگر ایرانی و خارجی مثل لوئیجی پیراندلو، مکس روکت، موریس شارل رنار و پرویز صیاد را اجرا می‌کرد یا در کارهای دوستان بازیگر و کارگردانش مثل عزت‌الله انتظامی، جعفر والی، اسماعیل شنگله و عباس جوانمرد روی صحنه ظاهر می‌شد.
«استعمال دخانیات ممنوع»، «لونه شغال»، «پهلوان کچل»، «امیر ارسلان»، «آقای هالو»، «گوهر شب چراغ»، «افعی طلایی»، «بلبل سرگشته»، «سیاه» و «بنگاه تئاترال» از جمله نمایشنامه‌های علی نصیریان است که در فاصله سال‌های آخر دهه سی و اوایل دهه چهل، به‌صورت تله تئاتر در تلویزیون ایران اجرا شده یا به روی صحنه تئاتر رفته‌اند. نصیریان همانند علی حاتمی و بهرام بیضایی، درام‌نویسی بود که با ظرفیت‌های دراماتیک موجود در ادبیات و فرهنگ عامیانه و کهن ایرانی و نیز نمایش‌ها و شکل‌های نمایشی سنتی مثل سیاه‌بازی، پرده‌خوانی و نقالی آشنا بود و به آنها توجه داشت. نمایشنامه «سیاه» نصیریان که در سال 1340 نوشت، به روابط پشت‌صحنه بازیگران نمایش‌های سیاه بازی و تخت حوضی می‌پرداخت. چند سال پس از آن نیز او نمایشنامه «بنگاه تئاترال» را نوشت که از بهترین متون نمایشی مدرن ایرانی است که در قالب نمایش تخت حوضی نوشته شد و در سال 1353 در جشن هنر شیراز به روی صحنه رفت. نصیریان موفق شد، زبان و فرم‌های نمایشی نوینی را بر اساس افسانه‌های عامیانه و شکل‌های نمایش سنتی ایرانی به‌وجود آورد که پیش از او وجود نداشت. نمایشنامه «بلبل سرگشته» نصیریان، یکی از نخستین متن‌های جدی نمایشی در ایران است که با تکیه بر ظرفیت‌های قصه‌های فولکلوریک ایرانی در سال 1335 نوشته شد. «بلبل سرگشته»، در سال‌های مختلف، نه تنها بارها در تالار سنگلج تهران اجرا شد بلکه نصیریان آن را در سال 1960 در تئاتر دولویل پاریس نیز روی صحنه برد.
علی نصیریان با بازی در فیلم «گاو» ساخته داریوش مهرجویی، در نقش مش اسلام، فعالیت سینمایی‌اش را آغاز کرد و قابلیت‌های بازیگری‌اش را به نمایش گذاشت. کاراکتری که با هوش نسبی‌اش، در میان مردم ساده‌لوح روستای فقرزده بَیل، به مثابه عقل کل روستا، برای معضلات روستاییان در مواجهه با بلوری‌ها و جنون مش حسن، راه‌حل‌های ساده‌انگارانه‌ای ارائه می‌کرد. او قبل از ساخته شدن فیلم «گاو»، در تله تئاتری به همین نام به کارگردانی جعفر والی که بر اساس یکی از داستان‌های «عزاداران بیل» غلامحسین ساعدی اجرا شد، در نقش مش اسلام ظاهر شده بود. «گاو»، سرآغاز همکاری نصیریان با سینماگری جوان و مدرنیست بود که به‌همراه چند فیلمساز مدرنیست دیگر، سینمای ایران را با آثارشان متحول کردند و جریانی به‌نام «موج نو» را به‌وجود آوردند. جریانی که بخشی از موفقیت و درخشش آن مدیون بازیگران صاحب سبکی چون انتظامی، مشایخی، بهروز وثوقی، پرویز صیاد، فخری خوروش، پرویز فنی‌زاده و علی نصیریان بود.
بعد از فیلم «گاو»، نصیریان در فیلم «آقای هالو» مهرجویی بازی کرد، فیلمی که بر اساس نمایشنامه‌ای از نصیریان ساخته شد و او پیش‌تر در سال 1342، خود آن را به‌صورت تله تئاتر اجرا کرده بود. «آقای هالو»، نشان داد که نصیریان، علاوه بر بازی در نقش‌های جدی و سنگینی چون نقش مش اسلام در فیلم «گاو»، توانایی ایفای نقش در فیلم‌های کمدی را نیز دارد. او در این فیلم، با ژست‌ها و حرکات و ریتم و لحن خاص ادای دیالوگ‌ها و نگاه‌ها و مکث‌های تأثیرگذارش، استاندارد تازه‌ای از سبک بازیگری کمیک در ایران ارائه کرد که بعد نیز در فیلم «پستچی» و فیلم‌های دیگرش مثل «کفش‌های میرزا نوروز» تکرار شد.
در فیلم «پستچی» مهرجویی که بر اساس نمایشنامه اکسپرسیونیستی «وویتسک» اثر کارل گئورگ بوشنر آلمانی ساخته شد، نصیریان، با هدایت مهرجویی و درک درست و خلاقانه شخصیت وویتسک، موفق شد نسخه ایرانی او یعنی تقی پستچی را با مهارت تحسین برانگیزی به نمایش بگذارد، ماجرای مردی ناتوان از نظر جنسی که از سوی همسرش و ارباب ده و مهندس جوان غرب‌زده‌ای که نماینده بورژوازی مدرن ایرانی است، بشدت تحقیر می‌شود و کارش به جنون می‌کشد.
همکاری نصیریان و مهرجویی در سال‌های پیش از انقلاب، با درام نئورئالیستی و تلخ «دایره مینا» به پایان رسید اما این همکاری پس از انقلاب، بعد از چند سال وقفه، با فیلم «مدرسه‌ای که می‌رفتیم» از سر گرفته شد و «لامینور» که هنوز به نمایش عمومی درنیامده، آخرین محصول این همکاری طولانی و پرثمر است.
اما مهرجویی تنها فیلمساز موج نویی نبود که نصیریان با او کار کرد بلکه او در «ستارخان» با علی حاتمی، در «مهرگیاه» با فریدون گله و در «سرایدار» با خسرو هریتاش نیز همکاری کرده است. نصیریان، بعد از انقلاب، فعالیت خود را به‌طور موازی در سینما، تلویزیون و تئاتر ادامه داد، هرچند دیگر از نقش خود به‌عنوان نمایشنامه‌نویس و کارگردان تئاتر، تقریباً فاصله گرفته بود. او بازیگر گزیده‌کاری است و کارنامه سینمایی درخشانش و نقش‌های ماندگاری که بازی کرده، بیانگر انتخاب‌های دقیق و هوشمندانه اوست اگرچه در میان فیلم‌هایی که بازی کرد، آثار ضعیفی مثل «شکارچی شنبه»، «زندانی 707»، «شاه خاموش»، «ایران برگر» و «امپراطور جهنم» نیز دیده می‌شود.
تلویزیون، علاوه بر صحنه تئاتر و پرده سینما، عرصه‌ای بود که نصیریان توانست، قابلیت‌ها و قدرت بازیگری‌اش را در سطح گسترده‌تر و برای مخاطب عام‌تری به نمایش بگذارد. بازی درخشان او در سریال‌های تاریخی «سربداران»، «هزاردستان» و مجموعه «شهرزاد»، به یادماندنی است. یکی از ویژگی های مهم نصیریان به‌عنوان بازیگر این است که علاوه بر داشتن چهره‌ای جذاب و سمپاتیک، از صدای رسا و گیرایی نیز برخوردار است. به همین دلیل او همانند عزت‌الله انتظامی، در اغلب نقش‌های سینمایی که به عهده داشت به جای خود حرف زده است. بیان محکم، پرصلابت و تأثیرگذار نصیریان در نقش قاضی شارع در سریال «سربداران» و خطابه‌های پرشور او هرگز از یاد نمی‌رود. نصیریان، بازیگری است که قادر است به نحو باورپذیری در هر نقشی فرو رود و هر شخصیتی در هر ژانری از فیلم‌های کمدی مثل «آقای هالو» و «جایزه» یا «کفش‌های میرزا نوروز» گرفته تا درام‌های تاریخی مثل «ستارخان»، «کمال الملک»، «هزاردستان»، «سربداران» و «شهرزاد» و درام‌های روستایی مثل «گاو»، «آفتاب نشین‌ها» و «جاده‌های سرد» تا شخصیت‌های نوآرگونه در تریلرهای جنایی مثل «ناخدا خورشید» ناصر تقوایی و نیز شخصیت‌های آبزورد از نوع کاظم خان در فیلم «مسخره باز» همایون غنی‌زاده را به شکل حیرت انگیزی بازی کند.
نصیریان، بازیگری با توانایی‌ها و قابلیت‌های بازیگری در حد استانداردهای جهانی است و به اعتقاد من، از بازیگران برجسته‌ای چون پیتر فینچ، جیمز استوارت، عمر شریف، توشیرو میفونه یا ویلیام هولدن هیچ کم ندارد. نصیریان، از سرمایه‌های ارزنده سینما، تئاتر و فرهنگ ایران زمین است. وجودش مبارک باد.

علی نصیریان امروز پا به 86 سالگی می‌گذارد
تولدتان مبارک بزرگ آقای سینما

نرگس عاشوری
خبرنگار
در میان نسل اول بازیگری در ایران و از بین بازیگرانی که خاستگاه تئاتری داشتند و پس از پیروزی انقلاب بیش از گذشته، در سینما و تلویزیون فعالیت کردند، علی نصیریان، صاحب جایگاهی ویژه است. او همواره بازیگری گزیده‌کار بوده، پیش و پس از انقلاب، این رویه را تغییر نداده است. حتی در دهه شصت که حذف ستاره‌های سینمای پیش از انقلاب، عرصه‌ای برای بیشتر دیده شدن او و همنسلانش پدید آورد، نصیریان همچنان در انتخاب وسواس داشت. به کارنامه‌اش که نگاه کنیم، نقاط درخشان، کم نیست. مثل هر بازیگر دیگری البته فیلم و سریال ضعیف هم در کارنامه او می‌بینیم، اما واضح است که نصیریان کوشیده امتیاز گزیده‌کاری را حفظ کند و وسوسه دریافت دستمزد بیشتر یا موقعیت‌های خاص در بازیگری نشود. یکی از مهم‌ترین تصمیم‌هایی که در سال‌های اخیر، هوشمندانه گرفت کنار کشیدن از بازی در فصل دوم و سوم سریال «شهرزاد» (حسن فتحی) بود. آن هم پس از درخشش در فصل اول. در هشتاد و چند سالگی در نمایش «اعتراف» (شهاب حسینی) روی صحنه رفت، با اقتدار و توانا و در فیلم «مسخره‌باز» (همایون غنی‌زاده) خود را در معرض تجربه‌ای خاص قرار داد. نصیریان ترکیبی از هوش، جدیت در کار و دانش است. از معدود بازیگران تئاتر و سینمای ایران که به‌عنوان نمایشنامه‌نویس و کارگردان تئاتر، صاحب جایگاه است. نامی معتبر و هنرمندی سالم که خوشبختانه گذر ایام، باعث نشده کیفیت کارش، نازل شود. او به همراه بزرگانی که شوربختانه، دیگر در میان ما نیستند (عزت‌الله انتظامی، محمدعلی کشاورز، داوود رشیدی و جمشید مشایخی) اعتبار بازیگری در این سرزمین است. بازیگری که هنوز می‌تواند تماشاگر را مجذوب قدرت بازیگری‌اش کند. عمرش درازباد.

دنباله رو شما باشیم

پرویز پرستویی
بازیگر
استاد علی نصیریان
اسطوره اخلاق و معرفت
بازیگر با شخصیت، سالروزتان مبارک / ما از پنج تن تئاتر و سینمای ایران فقط شما را داریم
شما نمونه بارز یک هنرمند هستید
خداوند شما را برای جامعه هنری حفظ کند که هروقت یادمان رفت که رسالت هنرمند چیست، دنباله رو شما باشیم.


نمایش زندگی را جدی نگیریم اما جدی بازی کنیم

حسن فتحی
فیلمساز
علی نصیریان بی‌همتاست
در خلال همه درس‌ها و کلاس‌هایی که در این سال‌ها داشته‌ام، همواره به هنرجویان رشته بازیگری توصیه کرده‌ام تا این استاد گرانمایه را الگوی بازیگری خود قرار دهند. این توصیه نه نتیجه یک واکنش احساسی، بلکه حاصل شناخت و همکاری راقم با ایشان در خلال ساخت سه سریال و یک اثر سینمایی است. انسانی منضبط و آرام و جست‌و‌جوگر و قدرشناس، که هنر بازیگری برای وی نه شغلی جهت امرار معاش و کسب شهرت، بلکه نشانه‌ای از عشق عمیق او به زندگی است. او نه تنها هنر خوب بازی کردن در مقابل دوربین، که هنر خوب زندگی کردن را هم به ما آموخت. از نظایر ایشان یاد گرفتیم، نمایش زندگی را جدی نگیریم اما جدی بازی کنیم!
آقای نصیریان عزیز
تولدتان مبارک!


مفهوم اصیل و واقعی هنرمند

رخشان بنی‌اعتماد
فیلمساز
جناب نصیریان، شخصیت والای شما نیاز به تمجید ندارد، یک بار شانس همکاری با شما نصیبم شد و همان تجربه کافی بود که یقین پیداکنم، جدا از جایگاه با ارزشی که در تاریخ سینما و تئاتر این سرزمین دارید، وارستگی و منش بی‌بدیل شما مفهوم اصیل و واقعی هنرمند را عینیت بخشیده است. تن‌تان سلامت و سایه سبزتان بر سر هنر و فرهنگ ایران زمین مستدام باد.