اقتصاد 99 در10 اپیزود

سیاوش رضایی
خبرنگار
 سال 1399 دو روز دیگر به پایان می‌رسد و شماره پیش رو، آخرین شماره روزنامه ایران در این سال است. سالی پر ازحوادث و رخدادهایی که علاوه بر اقتصاد ملی، روی زندگی تک تک ایرانیان هم اثر داشت. 1399 به گواه کارشناسان و مسئولان یکی از پرفراز و نشیب‌ترین و البته دشوارترین سال‌های چند دهه اخیر است. در این سال، اتفاقات پرشماری در دنیای اقتصاد، سیاست و اجتماع به وقوع پیوست که هر یک آثار قابل توجهی بر اقتصاد ایران داشت.
می‌توان 1399 را سال رکوردها نامگذاری کرد، چرا که در این سال رکوردهای تاریخی طلا، ارز، خودرو، مسکن، بازار سهام و... جابه‌جا شد.
کرونا، اپیزود نخست
نخستین رخدادی که همزمان با آغاز سال جاری، اوج گرفت و برتمام بخش‌ها بخصوص اقتصاد ایران اثر گذاشت، پاندمی کووید19 بود. شیوع ویروس کرونا که همچنان برای جهانیان ناشناخته و مرموز است، با نام سال 99 گره خورده است و منشأ بسیاری از تحولات اقتصادی در این سال بوده است. درحالی که در 17 اردیبهشت ماه امسال، تعداد مبتلایان به کرونا از مرز 100 هزار نفر گذشت، اکنون مبتلایان درجهان از 1.7 میلیون نفر عبور کرده است و تعداد جانباختگان نیز از 61 هزار نفر گذشت. گسترش شدید این بیماری در کشور باعث شد تا لرزه‌های شدیدی در اقتصاد ایران رخ دهد. از یک سو، اعمال قرنطینه و تغییر الگوی مصرف مردم باعث شد تا بخش قابل توجهی از کسب و کارها با رکود عمیقی مواجه شوند که بخش خدمات با سهم بیش از 50 درصدی از تولید ناخالص داخلی کشور، در صدر قرار دارد. از سوی دیگر، دولت نیز برای کاهش آثار منفی کرونا بر اقتصاد و معیشت خانوارها، تسهیلات مختلفی مانند پرداخت وام یک میلیون تومانی به یارانه بگیران، اختصاص 75 هزار میلیارد تومان برای حمایت از کسب و کارها و اقشار آسیب پذیر و... پرداخت کرد که باعث افزایش مخارج دولت و رشد نقدینگی شد.
در مجموع بررسی رخدادهایی که در ادامه به آن پرداخته می‌شود، رد پای کرونا نیز به عنوان یک عامل تأثیرگذار دیده می‌شود. بیماری ای که انتظار می‌رفت در نخستین فصل سال جاری مهار شود، اما با وجود اتمام سال و آغاز واکسیناسیون، هنوز چشم‌انداز دقیقی برای کنترل آن وجود ندارد.
اپیزود دوم، بازار ارز و طلا
یکی از مهم‌ترین رخدادهای سال جاری، جهش و رکوردزنی نرخ ارز بود که به دنبال آن در بازار طلا هم شاهد رکوردزنی هستیم. به دنبال آثار و پیامدهای تحریم‌های تشدید شده و شیوع کرونا که به واسطه کاهش درآمدهای نفتی و افت شدید صادرات غیرنفتی، درآمدهای ارزی کشور نیز کاهش یافت. براین اساس در ابتدای تیرماه برای نخستین بار نرخ دلار از مرز 20 هزار تومان عبور کرد و در دهه نخست مهرماه، از 30 هزار تومان گذشت که تمام رکوردهای تاریخی را شکست. رشد نرخ ارز موجب شد تا سایر بازارها نیز با نوسان بالایی همراه شود.
به دنبال جهش نرخ ارز، قیمت‌ها در بازار طلا نیز رکورد شکست، به طوری که سکه تمام بهار آزادی با عبور از کانال 15 میلیون تومان بالاترین رکورد تاریخی خود را ثبت کرد. هر گرم طلای 18 عیار نیز با رسیدن به 1.5 میلیون تومان رکوردهای قبلی را جابه‌جا کرد.
اپیزود سوم، بازار سهام
به طور قطع، اتفاقاتی که در بازار سهام در سال جاری رخ داد، از جمله مهم‌ترین‌های اقتصاد ایران است. درحالی که پرونده بورس تهران در انتهای سال گذشته با شاخص کل 512 هزار و 900 واحدی بسته شد، با هجوم سهامداران جدید به بازار و شکل‌گیری یک جو هیجانی، در 20 مردادماه، شاخص کل با نزدیک شدن به کانال 2.1 میلیون واحدی رکورد تاریخ 54 ساله خود را شکست. در این مقطع بازدهی بورس تهران با عبور از مرز 300 درصدی همه بازارهای رقیب را جا گذاشت، اما از روز 21 مردادماه با حواشی که برای عرضه صندوق قابل معامله موسوم به دارادوم ایجاد شد، ورق در این بازار برگشت و به دنبال آن، رکورد جدیدی در ریزش شاخص ثبت شد. به گونه‌ای که شاخص با افت نزدیک به یک میلیون واحدی به کانال 1.1 میلیون عقبگرد کرد. در شرایطی که در انتهای سال گذشته تعداد سهامداران بورس به کمتر از 12 میلیون رسیده بود، هجوم مردم به این بازار در کنار آزادسازی سهام عدالت باعث شد تا تعداد کدهای سهامداری صادر شده به نزدیک 60 میلیون فقره برسد. هرچند در آخرین روز کاری بورس تهران در سال جاری، شاخص پس از چند روز رشد توانست کانال 1.3 میلیون واحد را پس بگیرد، اما همچنان با شرایط مردادماه فاصله بیش از 700 هزار واحدی دارد.
اپیزود چهارم، بازار خودرو
در سال 99، بازار خودرو نیز با تحولات بسیار زیادی همراه شد. در این سال این بازار با سه رخداد مهم روبه‌رو شد که یکی توقف تولید خودروی پراید پس از 27 سال بود و دیگری رکوردزنی قیمت خودرو بود به طوری که خودروی پراید با عبور از مرز 100 میلیون تومان و در ادامه 130 میلیون تومان، رکورد تاریخی برجای گذاشت. سومین رخداد نیز بازگشت شیوه قرعه‌کشی برای عرضه خودرو بود که پس از تجربه دهه 70، ملاک عمل فروش کارخانه‌ای قرارگرفت.
22 اردیبهشت ماه بود که رئیس شورای رقابت اعلام کرد، بر اساس دستورالعمل جدید، در پیش فروش‌های جدید فروش خودرو به‌صورت قرعه‌کشی خواهد بود و افرادی که ظرف سه سال گذشته خودرویی خریداری نکرده باشند یا کارت ملی آن‌ها دارای کد تکراری ثبت‌شده در سامانه نباشد، اجازه خواهند داشت تا در این قرعه‌کشی شرکت کنند.
در این سال به دلیل اختلاف بالای قیمت کارخانه و بازار، میزان تقاضا برای خرید خودرو با نرخ مصوب بشدت افزایش یافت و بدین ترتیب با وجود رشد نسبی تولید، بازار خودرو در این سال به تعادل نرسید. این در حالی است که قیمت‌ها در بازار نیز رکوردهای جدیدی ثبت کرد.
اپیزود پنجم، رشد اقتصادی
با وجود تمام مشکلاتی که اقتصاد ایران با آن دست و پنجه نرم کرد، آمارهای تولید ناخالص داخلی کشور در 9 ماهه امسال، حاکی از تغییر مسیر اقتصاد به سمت بهبود و خروج از رکود است.
با وجودی که براساس گزارش مرکز آمار ایران، همچنان نرخ رشد اقتصادی با نفت و بدون نفت در این بازه زمانی منفی است، اما بررسی فصلی رشد محصول ناخالص داخلی حاکی از تغییر جهت اقتصاد ایران به سمت بهبود است. اما شاهد مثبت شدن نرخ رشد هر دو شاخص در فصل پاییز هستیم. در مجموع در فصل پاییز رشد اقتصادی کشور به مثبت ٠.٨ درصد و رشد اقتصادی بدون نفت به مثبت ٠.٢ درصد رسیده است. بر اساس آخرین اطلاعات و محاسبات صورت گرفته در فصل پاییز، رشد گروه کشاورزی به مثبت ٥.٥ درصد، گروه صنایع و معادن به مثبت ٣.٧ و گروه خدمات به منفی ١.٨ رسیده است. بررسی نرخ رشد فصلی اقتصاد ایران ازسال گذشته گویای کاهش شتاب نرخ رشد منفی و حرکت تدریجی به سمت بهبود است. آخرین محاسبات صورت گرفته، نشان از رشد منفی ١.٢ درصدی محصول ناخالص داخلی با نفت و منفی یک درصدی محصول ناخالص داخلی بدون نفت در 9 ماهه نخست سال ١٣٩٩ دارد. البته براساس گزارش بانک مرکزی، نرخ رشد اقتصادی در 9 ماهه امسال با نفت 2.2 درصد و بدون نفت 1.9 درصد مثبت بوده است که تفاوت زیادی با مرکزآمار دارد.
اپیزود ششم، نرخ تورم
گرچه در دولت یازدهم نرخ تورم پس از 25 سال تک رقمی شد و این دستاورد برای ماه‌ها حفظ شد، اما با تغییر شرایط و بازگشت تورم دو رقمی به اقتصاد، زمینه رشد بالای این شاخص هم فراهم شد. طبق گزارش مرکز آمار ایران نرخ تورم نقطه‌ای در بهمن ماه امسال نسبت به بهمن سال گذشته به عدد ۴۸.۲ درصد رسید که نسبت به ماه قبل 2 درصد افزایش نشان می‌دهد.
نرخ تورم نقطه‌ای گروه عمده «خوراکی‌ها، آشامیدنی‌ها و دخانیات» نیز با افزایش ۶.۹ واحد درصدی به ۶۶.۸ درصد و گروه «کالاهای غیر خوراکی و خدمات» با کاهش ۰.۲ واحد درصدی به ۳۹.۷ درصد رسیده است.
نرخ تورم ماهانه بهمن ۱۳۹۹ به ۲،۵درصد رسید که در مقایسه با ماه قبل، ۰.۷ واحد درصد افزایش داشته است. تورم ماهانه برای گروه‌های عمده «خوراکی‌ها، آشامیدنی‌ها و دخانیات» و «کالاهای غیر خوراکی و خدمات» به ترتیب ۵.۲ درصد و ۱.۱ درصد بوده است .نرخ تورم سالانه بهمن ماه نیز به ۳۴،۲ درصد رسید که نسبت به ماه قبل، ۲ واحد درصد افزایش نشان می‌دهد.
رشد قابل توجه نرخ تورم در این سال که حاکی از افزایش سطح عمومی قیمت‌هاست، با بررسی بازار مواد غذایی بیشتر خود را نشان می‌دهد. بخصوص در ماه‌های پایانی سال، محصولاتی مانند مرغ، روغن، شکر، تخم مرغ و... با رشد قیمتی بالایی همراه شد.
اپیزود هفتم، بازارکار
یکی از آثار مستقیم کرونا روی بازار کار ایران بود. براساس اعلام سازمان تأمین اجتماعی، تاکنون یک میلیون و 251 هزار و 975 نفر بر اثر شیوع کرونا، مشمول بیمه بیکاری تشخیص داده شده‌اند که از این جمعیت، یک میلیون و 169 هزار و 534 نفر در حال دریافت بیمه بیکاری هستند که البته با اضافه کردن، مشاغل غیررسمی که تحت پوشش بیمه نیستند، این آمار افزایش می‌یابد.
با وجود این در سه فصل نخست سال جاری، آمار نرخ بیکاری و اشتغال نشان می‌دهد که نرخ بیکاری رو به کاهش گذاشته است که دلیل اصلی آن کاهش نرخ مشارکت و در واقع خروج بخشی از نیروی کار از بازار بوده است. برهمین اساس در فصل بهار امسال، نرخ بیکاری با کاهش 1.1 درصد به 9.8 درصد رسید. در این فصل، یک میلیون و ۹۹۳ هزار نفر از جمعیت فعال کشور نسبت به فصل مشابه سال قبل کاسته شد.
نرخ بیکاری در تابستان امسال هم با کاهش یک درصدی به ۹.۵ درصد رسید. در این فصل تقریباً یک میلیون و ۲۱۰ هزار نفر از بازار کار خارج شدند. در پاییز امسال نیز، نرخ بیکاری به رقم ۹.۴ درصد رسید که ۱.۲ درصد کاهش یافته است. جمعیت شاغلان ١٥ ساله و بیشتر در این فصل ٢٣ میلیون و ٤١٣ هزار نفر بوده که نسبت به فصل مشابه سال قبل بیش از یک میلیون و ۳۳ هزار نفر کاهش داشته است.
اپیزود هشتم، بودجه 1400
در سال جاری، از زمان تقدیم لایحه بودجه به مجلس تا زمان تأیید نهایی آن توسط شورای نگهبان حدود 100 روز طول کشید، روندی که با تحولات بسیاری همراه شد. در حالی که در ابتدا لایحه در کمیسیون تلفیق به تأیید رسید، اما پس از رفتن لایحه به صحن به تصویب نرسید و برهمین اساس، دولت لایحه اصلاحیه بودجه را تدوین و به مجلس تقدیم کرد که این بار توانست رأی نمایندگان مجلس را به دست آورد. بودجه بیش از 2 تریلیون تومانی سال آینده از منظرهای مختلفی تفاوت بسیار زیادی با سنوات گذشته داشت. هرچند در بودجه سال 99، سهم درآمدهای نفتی کاهش یافته بود، اما دولت به واسطه تغییرات و تحولات بین‌المللی و پایان دوره ترامپ، رقم فروش نفت را به روزانه 2.1 میلیون بشکه رساند. درعین حال دراین بودجه میزان فروش اوراق نیز با رشد بالایی همراه شد. همچنین در این بودجه ارز 4 هزار و 200 تومانی نیز حداقل تا نیمه نخست سال آینده برقرار ماند تا بسته به شرایط اقتصادی درباره آن تصمیم‌گیری شود.
اپیزود نهم، نقدینگی
یکی از دغدغه‌های مهم برنامه‌ریزان اقتصادی و سیاستگذار پولی، مهار نقدینگی است. این درحالی است که درسال جاری به دلیل شیوع کرونا و حمایت‌های دولت از مردم و کسب و کارها، زمینه‌های رشد بیشتر نقدینگی فراهم شد.
آمارهای بانک مرکزی نشان می‌دهد نقدینگی در بهمن ماه سال جاری با 2.8 درصد افزایش نسبت به دی ماه  به حدود 3 هزار و 308 هزار میلیارد تومان رسید. حجم تغییرات نقدینگی از ابتدای سال تا پایان بهمن در حدود 838 هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود. درصد رشد نقدینگی نیز در این دوره 33.8 درصد رشد بوده است.
شبه پول در پایان بهمن ماه به رقم 2 هزار و 656 هزار میلیارد تومان رسید که نسبت به ماه قبل 2.5 درصد افزایش یافته است. این رشد ماهانه به ارزش 67 هزار میلیارد تومان است، به عبارت دیگر حدود 73 درصد از افزایش نقدینگی در بهمن ماه متأثر از افزایش در حساب‌های مدت‌دار بانکی بوده است. حجم پول یا اسکناس، مسکوکات نیز در پایان بهمن به رقم 652 هزار میلیارد تومان رسید. حجم پول از ابتدای سال تا بهمن حدود 52.6 درصد رشد را به ثبت رسانده است.
اپیزود دهم، بازارهای جهانی
در سال جاری، بازارهای جهانی با تحولات شگرفی روبه‌رو شد که هر یک به نوبه خود در اقتصاد ایران نیز اثر داشته است. در این سال، سه بازار مهم طلا، نفت و رمزارزها با شکست رکوردهای تاریخی منشأ اثر فراوانی بوده‌اند.
با شیوع کرونا، قیمت اونس جهانی طلا تمام رکوردهای تاریخی خود را شکست به طوری که در مردادماه امسال برای نخستین بار از مرز 2000 دلار هم عبور کرد. این در شرایطی است که بهای اونس طلا در بازار جهانی تأثیر مستقیمی بر بازار طلای داخلی ایران دارد.
از سوی دیگر در این سال، شاهد عجیب‌ترین رخداد تاریخ در بازار نفت جهان بودیم. در اردیبهشت ماه امسال، قیمت نفت وست تگزاس اینترمدئیت امریکا در بازار معاملات آتی از صفر هم پایین‌تر آمد و برای تحویل محموله در ماه آینده میلادی به منفی 40 دلار و 32 سنت در هر بشکه رسید.
بازار دیگری که در این سال رکورد زد، بازار رمزارزها بخصوص بیت کوین بود. این رمزارز که در ابتدای تولد کمتر از یک سنت قیمت داشت، در سال جاری تمام رکوردهای قیمتی قبلی خود را شکست. به طوری که طی روزهای اخیر قیمت بیت کوین به بیش از 58 هزار دلار رسید. این رشد قیمت شگرف باعث شده است تا پای سرمایه‌گذاران ایرانی نیز به این بازار باز شود.