گذر از احوال ناخوش این روزها همراه با عطار

محمدکاظم کاظمی
شاعر، نویسنده وعضو گروه علمی برون‌مرزی فرهنگستان زبان و ادب فارسی
بیست‌وپنجم فروردین‌ماه به‌نام عطار نیشابوری، شاعر و عارف مطرح ادب فارسی گره‌خورده، به گمانم یکی از وجوه شاخص در تفکر و آثار عطار حضور پررنگ عرفان است. اگر عرفان‌مان را مشتمل بر دو بخش بدانیم، یکی عرفان خراسانی و دیگری همان عرفان مسلکی و مکتبی، دربردارنده مفاهیم نظری بر اساس نظریات محی‌الدین ابن عربی است. دراین‌ بین عطار را می‌توان یکی از آخرین ادبایی دانست که پیرو عرفان خراسانی بوده‌  است. عرفان خراسانی متکی بر اصطلاحات و دانش عرفانی نیست. به گمانم عرفان از همان زمانی که از شهود شاعرانه و عارفانه افراد فاصله گرفت بیشتر به‌سوی عرفان نظری رفت و به همان اندازه از زندگی نیز فاصله گرفت. از آن هنگام، عرفان خاص افراد برخوردار از دانش و به‌نوعی تحصیلات مرتبط شد. بر همین اساس آثار عطار مردمی‌تر از اشعار و نوشته‌های دیگر ادبایی هستند که عرفانی بر اساس نظریات ابن عربی دارند؛ عرفان عطار را می‌توان بی‌نیاز از آشنایی با سلسله اصطلاحات تخصصی نظری خواند، آن را درک کرد و لذت برد. از این بابت معتقدم که حتی آنهایی که هیچ آشنایی دانشگاهی یا حرفه‌ای با ادبیات و عرفان ندارند هم می‌توانند مخاطب گنجینه‌های به یادگار مانده از او باشند که این‌یک ویژگی مهم است. اما گذشته از این بحث، شیخ عطار در ادبیات کهن فارسی هم بر جایگاه رفیعی قرار دارد. او توانسته سابقه‌های عرفانی شعر فارسی دوره پیش از خود را به شاعران بعدی منتقل کند. از این بابت می‌توان او را حلقه وصلی میان دو نسل دانست. اگر بخواهم مثال عینی‌تر بزنم او حلقه ارتباطی میان سنایی و مولانا است. به همین دلیل عطار یک ایستگاه مهم در شعر عرفانی فارسی محسوب می‌شود، اگر بگویم شعر عرفانی‌مان از سنایی شروع‌ شده، سرمنزل بعدی آن به عطار و بعد هم به مولانا می‌رسد. البته این درباره شاعران برتر است؛ وگرنه در همان دوره با شاعران متوسط هم روبه‌رو بوده‌ایم. بنابراین اگر برای شعر عرفانی‌مان پنج- شش ایستگاه قائل شویم یکی از مهم‌ترین‌های آنها، شیخ عطار است. نکته دیگری که درباره آثار عطار خودنمایی می‌کنند، فعالیت وی در حوزه‌های مختلف ادبی است. از او هم اثری نظیر مثنوی منطق‌الطیر باقی‌مانده و هم رباعیات و نثرهایی که در رأس آنها تذکرة الاولیا است که بی‌تردید یکی از شاخص‌ترین آثار نثر عرفانی‌مان به شمار می‌آید. همین تنوع قابل‌ توجه منجر به آن شده که برای مخاطبان آثار ادبی حق انتخاب ایجاد شود. شما اگر خواهان مطالعه ادبیات، در هر سطحی که باشید بالاخره یکی از آثار عطار مطابق سلیقه‌تان خواهد بود. به‌هرحال هر یک از ما ممکن است بیشتر متمایل به مطالعه یکی از قالب‌های شعری باشیم و این امکانی است که در مراجعه به آثار عطار نصیبمان می‌شود. از نظر مضمونی عطار بیش از همه به سراغ عشق و عرفان رفته است و از همین رو آثار به‌جای مانده از او می‌تواند راهگشای حال نامطلوب این روزهایمان هم باشد. شاید یکی از بهترین راه‌ها برای بهبود حال روحی آشفته‌مان مراجعه به آثاری ازاین‌ دست باشد. اما درمیان بزرگانی که درباره عطار کارکرده‌اند یکی از شاخص‌ترین نام‌ها بی‌شک محمدرضا شفیعی کدکنی است که اتفاقاً طی یکی- دو سال اخیر تصحیح ایشان از «تذکرة الاولیا» در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفت. البته کارهایی که استاد کدکنی به روی آثار شیخ عطار انجام داده تنها به این تصحیح محدود نمی‌شود و «زبور پارسی» هم یکی دیگر از تألیفات شاخص ایشان است که با نگاهی به زندگی و غزل‌های عطار منتشرشده، این کتاب می‌تواند شروع خوبی برای آنهایی باشد که برای نخستین مرتبه می‌خواهند به سراغ شیخ عطار بروند.