هنر پنج هزار ساله ایران در قلب لندن

فرشته فرمانی
مدرس و نقاش
موزه ویکتوریا و آلبرت لندن در اقدامی کم نظیر آثار کمیابی از هنر پنج هزار ساله ایران را به نمایش گذاشته است. این روزها بازدیدکنندگان این موزه شاهد سربازان به صف کشیده ایرانی متعلق به 2500 سال پیش هستند؛ سربازانی که از کاخ باشکوه داریوش در شهر شوش به لندن آمده‌اند. بیش‌تر این آثار تاکنون نمایش داده نشده‌اند. این بزرگ‌ترین نمایشگاه هنر ایرانی طی نود سال اخیر در بریتانیا است. آثار هنری که نمایانگر تمدن غنی و کهن ایرانی هستند چه فرش، کتیبه و مجسمه و چه سرامیک، عکس و فیلم. نمایشگاه پیش رو چشم‌انداز جدیدی از هنر کهن ایرانی را در کنار هنر معاصر ایران به نمایش می‌گذارد. از نسخه خطی شاهنامه و نقاشی 10 متری کتیبه اصفهانی تا دو ویدئو چیدمان از شیرین نشاط در این نمایشگاه قابل بازدید است.
موزه 150 ساله ویکتوریا و آلبرت، از ابتدای بازگشایی در تلاش برای جمع‌آوری آثار ارزشمند ایرانی بوده است. این موزه هم اکنون یکی از مجموعه‌های قابل مطالعه از هنر ایران از ابتدا تا دوران معاصر به شمار می‌رود. اگرچه برای برپایی این نمایشگاه، آثار ارزشمندی هم از مجموعه‌های معتبر دنیا به امانت گرفته شده است. نمایشگاه مذکور در 10 قسمت طراحی شده؛ طرحی که بازدید کنندگان را به یک شهر کامل با ورودی و دروازه، باغ‌ها، کاخ و کتابخانه راهنمایی می‌کند. هر بخش با طراحی منحصر به فرد خود آثار هنری مرتبط با زمان و دوره هنری خود را به معرض دید می‌گذارد.
نخستین بخش «سرزمین ایران» نام دارد که به معرفی ایران و تصاویری از مناظر طبیعی آن می‌پردازد. ایران به همان اندازه که سرزمین رشته کوه‌ها، کویرهای داغ و شوره زارهاست، جنگل‌های سرسبز و سواحل زیبا دارد. همه این مناظر طبیعی و شرایط اقلیمی بر تاریخ اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کشور تأثیر داشته است؛ آن چه که آثار هنری سرزمین ما طی پنج هزار سال از آن بهره برده است. بخش دیگر نمایشگاه به‌ نام «ایران در حال ظهور» مربوط به آثار پیش از امپراطوری پارس در ایران زمین است؛ زمانی که تمدن ایران با تمدن مصر و بین النهرین در رقابت بود. تکرار نقوش حیوانی و طبیعی، بیانگر اهمیت آن در جامعه آن زمان است. بیش‌تر ظروف سفالی، فنجان و لیوان‌های طلا با نقوش حیواناتی چون شیر، غزال و پرندگان مزین شده‌اند. در کنار آنها وسایل روزمره چون گوشواره، کمربند و صفحه بازی نیز دیده می‌شود. بخش سوم این نمایشگاه مربوط به آثار هنری دوره «امپراطوری پارس» است؛ در واقع به زمان حکمرانی کوروش کبیر بر پارس‌ها و مادها مربوط می‌شود. در این زمان برای نخستین بار ایران به وحدت سیاسی دست یافت. امپراطوری پارس به گسترده‌ترین امپراطوری در زمان پیشارومی تبدیل شد و پرسپولیس، در نزدیکی شیراز کنونی، با فرهنگ هنری غنی پایتخت این امپراطوری عظیم بود. در این قسمت شاهد ستون‌های سنگی تخت جمشید، زیورآلات، سکه و اشیای طلا و ظروف نقره هستیم. تعدادی از این آثار کهن از موزه بریتانیا امانت گرفته شده است. بخش بعدی مربوط به آثار اواخر دوره امپراطوری پارس است که با حمله اسکندرکبیر دوران جدیدی در تاریخ ایران رقم می‌خورد. آثار به نمایش درآمده از این دوره نیز چون بخش پیشین، سکه‌ها و ظروف طلا و نقره هستند. بخش پنجم نمایشگاه «شاهنامه» نامیده شده. کتاب شاهنامه فردوسی، اشعار حماسی او و تأثیر قوی و بی‌مانندی که بر عامه مردم ایران گذاشت از محورهای این بخش است. همچنین نمونه‌های ارزشمندی از نسخه‌های خطی و مصور شاهنامه فردوسی نیز در این نمایشگاه به چشم می‌خورد. در ادامه و در بخش «تغییر ایمان» به ورود اسلام به ایران و نقش اسلام در آثار هنری این دوره پرداخته می‌شود.
ظهور سلسله صفویه، گرویدن شاه عباس صفوی و اکثر ایرانیان به دین اسلام و مذهب شیعه، ایران را به کشوری چند فرهنگی تبدیل کرد. پدیده‌ای که به شکوفایی هنر و فرهنگ انجامید؛ رشد معماری، هنر و ادبیات از دستاوردهای این دوره است. این نقطه آغاز تاریخ مدرن در ایران به شمار می‌رود. قرآن‌های خطی به تذهیب و تشعیر مزین شدند و خوشنویسی و خطاطی عربی رواج بسیار یافت. در ادامه این نمایشگاه به بخش «تعالی ادبی» می‌رسیم که به رشد شعر فارسی توجه می‌کند. خطاطی و شعر شاهد پیشرفت فراوان بود تا حدی که روی آثار هنری مختلف از جمله ظروف سفالی، ظروف نقره و حتی فرش دیده می‌شود. نمونه‌ای از آن بر فرشی متعلق به عهد صفویه دیده می‌شود که حاشیه‌هایش اشعاری از حافظ را در بر دارد. سپس به هنر دوران قاجار می‌رسیم. این بخش از نمایشگاه به ارتباط  میان هنرمندان ایرانی و اروپایی و نیز تأثیر اروپا بر هنر و پوشش ایرانیان عهد قاجار می‌پردازد. بخش نهایی نمایشگاه متعلق به هنر معاصر ایران از سال 1940 تا به امروز است که در آن آثار هنرمندانی چون سیراک ملکونیان، پرویز تناولی، منیر فرمانفرمایان و بهمن محصص به نمایش درآمده‌اند. در ادامه آثار نسل بعد هنرمندان معاصر ایرانی همچون فرهاد مشیری، شیرین نشاط، شادی قدیریان و وای زد کامی به چشم می‌خورد. آثاری که شرایط معاصر ایران را به زبان هنر منعکس می‌کنند. بزرگداشت فرهنگ و هنر ایران زمین اتفاق ارزشمند و چشمگیری ست که در شرایط کنونی بسیار حائزاهمیت است هر چند ورای مرزهای کنونی سرزمین‌مان باشد.