تکذیب؛ شگردی برای تبلیغ اخبار جعلی

سید علیرضا آل‌داوود
کارشناس رسانه و فضای مجازی‌
اخبار جعلی یا فیک‌نیوزها اطلاعات ساخته شده توسط انسان یا هوش مصنوعی هستند، این اخبار به سه دسته دیس‌اینفور «Disinfor» یا اطلاعات غلط، میس‌اینفور «Misinfor» یا اطلاعات نادرست و مال‌اینفور «Malinfor» یا اطلاعات مبتنی بر واقعیت که با نیت آسیب رساندن به شخصی یا سازمان یا یک کشور تقسیم‌بندی می‌شوند.
گستردگی فضای مجازی امروز و نبود قوانین مصوب و به روز برای مقابله با اخبار جعلی یکی از تهدیدات جدی در مبحث اخبار جعلی در کشور ما محسوب می‌شود چرا که به دلیل برخی شرایط مانند نداشتن قوانین مدون و عدم پایبندی پیام رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی به قوانین کشورمان و عدم کنترل بر انتشار این اخبار می‌تواند تهدید جدی با ابعادی مختلف برای فضای مجازی جامعه‌مان باشد. در دوران کرونا که افراد به دلیل شرایط و محدودیت‌ها مجبور هستند بیشتر از فضای مجازی استفاده کنند شاهد آن هستیم که اخبار جعلی امنیت روانی مردم ما را هم نشانه‌گیری کرده است، به عنوان مثال کشورهای مختلف در ابتدای شیوع کرونا خیلی از کانال‌های اطلاع‌رسانی در مورد این ویروس را محدود کردند چرا که اطلاع‌رسانی در‌خصوص کرونا و آن شیوه مرگ‌و‌میری که داشت روی امنیت روانی جامعه و سلامت روانی جامعه تأثیر بسزایی می‌گذاشت. موضوع حائز اهمیت این است اخبار جعلی می‌تواند یک اختلال روانشناختی به نام «درماندگی آموخته شده» در افراد ایجاد کند. وقتی افراد در معرض پیام‌های جعلی منفی و یأس‌آور قرار بگیرند در طولانی‌مدت دچار اختلالاتی یا به نوعی بی‌پناهی اکتسابی می‌شوند که این موضوع فرد را به سمت تسلیم شدن در برابر اخبار و رخدادهای جعلی سوق می‌دهد. از جمله عواملی که باعث می‌شود اخبار جعلی در جامعه‌ای باورپذیر شود، تکرار اخبار جعلی در پلتفرم‌ها و رسانه‌های متعدد و مختلف است. تکرار، یکی از تکنیک‌های «جنگ روانی» است. وقتی موضوعی بشدت برای شما تکرار شود و آن‌را به صورت گسترده در شبکه‌های اجتماعی که به قوانین کشور ما هم پایبند نیستند ببینید ناخودآگاه درگیر یک جنگ شناختی ادراکی و ترکیبی می‌شوید که این می‌تواند در موضوعات مختلف اقتصادی، سیاسی و فرهنگی رخ دهد و به ما آسیب برساند و اگر شخص بدخواهی در داخل این فضا زیست کند یا از دشمنان کشور ما از گروه‌های مختلف سیاسی باشد و بدون محدودیتی این پیام‌ها را نشر دهد نتیجه آن باعث بدبینی مردم و تغییر نگاه مردم و گروه‌های سیاسی نسبت به یکدیگر می‌شود و یک نا امنی روانی شدیدی را در پی خواهد داشت.
طبق پژوهش‌های انجام شده سه دلیل عمده برای مصرف و باورپذیری افراد برای اخبار وجود دارد که دلیل اول آن شبیه بودن آن خبر جعلی با باور و منطق و پارادایم مخاطب است که این نکته قابل توجهی است و افراد تولید کننده اخبار جعلی از بیگ دیتاها و علایق و سلایق و حوزه‌های اجتماعی مردم استفاده می‌کنند و طبق این اطلاعات دست به تولید پیام می‌زنند و می‌دانند در یک مقطع زمانی چه خبر جعلی با چه جهتی تولید کنند. دلیل دوم آنکه خبر جعلی واقع‌گرایانه ارائه می‌شود، به این معنا که تمام ویژگی‌ها و عناصر یک خبر واقعی را در خودش دارد و خیلی راحت افرادی که سواد رسانه‌ای پایینی دارند تحت تأثیر این اخبار قرار می‌گیرند و فریب اخبار را می‌خورند و موضوع سوم نیز عوام‌گرایی خبر جعلی است که به بیان ساده‌تر خبر جعلی خود را حامی مردم و در تقابل با آن نارضایتی‌های اجتماع سیاسی و فرهنگی که وجود دارد نشان می‌دهد.
برای مقابله با اخبار جعلی روش‌های بسیاری وجود دارد از جمله آنکه ما باید سواد و تربیت رسانه‌ای در سطح جامعه‌مان در گروه‌های مختلف مثل مدیران، مسئولان و مردم ارتقا دهیم. هرچقدر سواد رسانه‌ای‌مان را ارتقا دهیم، می‌توانیم بگوییم جامعه در برابر اخبار جعلی مصون‌تر خواهد بود. ما باید به سمتی حرکت کنیم که در فضای مجازی‌مان قوانین متعدد و پیشگیرانه با مقابله با این اخبار وضع کنیم.
نکته بسیار جالب این است که کشورهای مختلف برای کاهش اخبار جعلی راهکارهای جالبی را به کار برده‌اند مثلاً امریکایی‌ها در انتخابات 2020 برای کاهش تأثیر اخبار جعلی بر انتخابات اعلام کردند که فقط هفت رسانه اجازه انتشار اخبار دارند.
یکی دیگر از راهکارهای مقابله با اخبار جعلی استفاده از هوش مصنوعی و همچنین تیم‌های انسانی است. هوش مصنوعی می‌تواند با تطبیق داده‌های صحیح از داده‌هایی که در فضای مجازی وجود دارد در حوزه داده کاوی اطلاعات و تحلیل اطلاعات مقابله جدی با اخبار جعلی بکند، همچنین مشارکت کاربران در مقابله با اخبار جعلی از دیگر راهکارهای این حوزه است و شاهد این هستیم که در بسیاری از پیام‌رسان‌ها دکمه‌هایی برای هشدار در مورد اخبار جعلی وجود دارد.
نکته قابل توجه دیگر در این حوزه این است که وقتی اخبار جعلی تکثیر می‌شوند پس از مدتی تکذیب می‌شوند و این یک شگرد است که این اخبار جعلی پس از تکذیبیه‌هایشان بیشتر دیده می‌شوند و این تأثیر بسزایی در تخریب امنیت روانی جامعه دارد.
از دیگر چرایی‌های تولید اخبار جعلی می‌توان به روزنامه‌نگاری ضعیف، طنز، تخریب افراد در جامعه، تعصب شدید، جانبداری، منافع اقتصادی، سیاسی و تبلیغات اشاره کرد.
اما ساده‌ترین راهکار برای تشخیص اخبار جعلی این است که کاربران در مواجهه با اخبار پنج سؤال مهم از خود بپرسند؛ چه کسی نویسنده خبر است؟ آیا منابع ذکر شده در خبر معتبر است؟ متن مورد نظر در چه بازه زمانی منتشر شده؟ آیا نشان اینترنتی یا تارنمایی که در حال مشاهده آن هستند واقعی است؟ و چه کسی از انتشار این پیام سود می‌برد. کاربران توجه داشته باشند اغلب اخبار که در کانال‌ها وجود دارند تقطیع شده هستند و افراد باید برای صحت‌یابی اخبار به دنبال اصل اخبار باشند.