«کامل بهایی» اثری با شیوه کلامی در تاریخ‌نگاری اسلامی

 اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
«کامل بهایی» کتابی به زبان فارسی، تألیف حسن بن علی طبری، مشهور به عمادالدین طبری از عالمان پیرو مکتب امامیه در قرون ششم وهفتم است. سال تولد و فوت مؤلف معلوم نیست اما نیم قرن اشتغال وی به فعالیت علمی محرز است. این کتاب در موضوع امامت و تشیع نگارش یافته است. کتاب  به دستور‌ بهاءالدین محمد، فرزند شمس‌الدین جوینى صاحب دیوان و حاکم اصفهان در دولت هولاکوخان نوشته شده است. از این ‌رو، به «کامل ‏بهایى» شهرت دارد‌. مؤلف یک باب ازاین کتاب را که در 28 باب است، به واقعه عاشورا اختصاص داده است.
عمادالدین طبری از جمله فقها و متکلمین شناخته شده قرن هفتم بوده و در کتاب‌های فقهی، از او با عنوان عماد طبری یا عمادالدین طبری یاد شده است. در عصر وی دو نفر دیگر با نام عمادالدین طبری شهرت دارند که هر کدام آثاری از خود بر جای گذاشته‌اند. یکی «حسن بن علی طبری» مؤلف «تحفة الابرار»، «کامل بهایی» و «مناقب الطاهرین» که تا سال ۶۹۸ ق در قید حیات بوده و دیگری «محمد بن علی طبری» مؤلف «بشارة المصطفی» است که تا سال ۵۵۳ ق زنده بوده است و نباید با مؤلف کامل بهایی اشتباه شوند. عمادالدین طبری با خواجه نصیرالدین طوسی نیز هم‌عصر بوده و در سال ۶۷۲ ق به دعوت بهاء‌الدین محمد جوینی، والی اصفهان به این شهر سفر کرده و مدت هفت ماه در اصفهان اقامت داشته است. بنا به تصریح  مؤلف در ابتدای کتاب، کامل بهایی را در سال ۶۷۵ ق نوشته و به بهاء‌الدین محمد جوینی تقدیم کرده است.
کتاب کامل بهایی در شرایطی تألیف شده که ایلخانان بر بخش‌هایی از ایران سلطه داشتند و برخی از آنان به تشیع یا دست‌کم تسامح مذهبی متمایل بودند. این موضوع فرصتی برای عالمان شیعه پدید آورد تا به طرح برخی مطالب و تألیف کتاب‌هایی مانند کامل بهایی بپردازند.
از آنجا که روش مؤلف در نگارش این کتاب، کلامی با رویکرد ردیه‌نویسی است، مؤلف  در جای جای کتاب نقطه نظرات خود را به صورت تحلیل بیان کرده و برای مطالب نقل شده از دیگران هم مستنداتی ارائه نکرده است. از این رو از کتاب کامل بهایی به عنوان اثری یاد می‌شود که برخی مطالب آن برای اولین بار مطرح شده است، همانند: داستان حضرت رقیه، دختر امام حسین(ع) یا فرار ابولؤلؤ به قم و کاشان و داستان ارتباط او با حضرت علی(ع).
متن کتاب همچون سایر آثار برجای مانده از قرن هفتم دارای نثری سنگین و لغاتی دشوار و دیرفهم است. اگرچه در بازبینی خود مؤلف سعی کرده جای عبارات ثقیل را با عبارت‌های رسا و ساده عوض کند اما همچنان  فهم بخش‌هایی از کتاب با دشواری همراه است. عمادالدین طبری در بخش پایانی کتاب خود نیز تصریح می‌کند: «اول وضع این کتاب را بر الفاظ‌ مشکل‌ و عویص جمع کردم، اما چون نظر کردم در حیز تقلیل افاده و استفاده یافتم، ثانیاً صلاح در آن دیدم که تبدیل کنم عویصات را به واضحات و معضلات را به مبینات‌ تا‌ فائده آن در زمین عجم عام گردد و در اکناف عالم شایع شود.»
در هر حال کتاب کامل بهایی، یکی از منابع نهضت عاشورا به شمار ‌رفته و برخی از مطالب تاریخی و نکات کلامی آن که‌ منحصر‌ به این کتاب است، مورد توجه عالمان پس از وی قرار دارد. زیرا  در خلال بحث‌های مختلف نکات و موضوعات جالبی آمده که تا آن زمان بی‌سابقه بوده است. با وجود این، عالمان و عاشوراپژوهان  برخی‌‌ نقل‌های کتاب را مورد اعتماد ندانسته و با تردید و دیده انتقاد بدان می‌نگرند. با همه این تفاصیل کتاب کامل بهایی یکی از بهترین کتب کلامی و تاریخی شیعه بوده ‌ و مؤلف‌ با تالیف این کتاب خدمتی بس بزرگ به تاریخ‌نگاری وقایع صدر اسلام  و تشیع نموده است.