تاریخ در قالب دعا و زیارت

 اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
«کامِلُ الزّیارات» با موضوع زیارت، تألیف محدث و عالم شیعه ابن قولویه قمی (م ۳۶۷ق) یکی دیگر از منابع تاریخی واقعه عاشوراست که از مهم‌ترین منابع روایی و دعایی شیعه است که مورد وثوق عالمان دین قرار دارد. این کتاب با عناوین «الزیارات»، «جامع الزیارات» و «کامل الزیاره» نیز خوانده‌ شده و به زبان فارسی ترجمه شده است. کتاب کامل الزیارات درموضوع فضیلت و چگونگی زیارت پیامبر اکرم(ص)، اهل بیت(ع) و امامزادگان و مؤمنان تألیف شده و مجموعه روایاتی را از اهل بیت(ع)در این باره آورده است.
جعفر‌بن محمد معروف به ابن‌قولویه مؤلف این کتاب از راویان برجسته شیعه در قرن چهارم هجری است. وی یکی از شاگردان برجسته و بنام «محمد‌بن یعقوب کلینی» و «شیخ مفید» به‌شمار می‌آید. ابن قولویه از فقهای صاحب فتوا و نظراتش حد میانه آرای اهل حدیث و مکتب متکلمان بوده و دارای تألیفات فراوانی است.
وی انگیزه خود از نگارش کتاب کامل الزیارات را نشر فضیلت و اهمیت زیارت، پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت آن حضرت(ع) در میان مؤمنین بیان کرده و تلاش کرده با نشر معارف اهل بیت(ع) و نقل ثواب زیارت آن بزرگواران، به جمیع اهل ایمان، هدیه‌ای تقدیم کرده باشد. کامل الزیارات از مهم‌ترین منابع روایی و یکی از کتب مرجع در روایت‌های دعا در شیعه است که در طول هزار سال پس از تألیف پیوسته مورد توجه علما و بزرگان دین بوده و روایات آن در منابع مهم روایی شیعه مانند:«المزار شیخ مفید،» «تهذیب»و«استبصار» شیخ طوسی، تألیفات ابن طاووس، «المزار ابن مشهدی»، «بحار الانوار»، «وسائل الشیعه»و«مستدرک الوسائل» نقل شده است.
از ویژگی‌های کامل الزیارات این است که ابن‌قولویه همه راویان را توثیق کرده و بنا را بر اعتبار و صحیح بودن کلیه نقل‌ها گذاشته و مدعی است حتی یک حدیث نادر و ضعیف هم در کتاب خود نیاورده است.این به علمای دین فرصت داده تا آن دسته از راویانی که در کتاب‌های رجالی نامی از آنها به میان نیامده و اما در سلسله اسناد کامل الزیارات آمده، اعتماد کنند.تا آنجا که نقل‌های این کتاب یکی از منابع دست اول حدیث برای مؤلفان و محدثان متأخر به شمار می‌رود. کما اینکه روایت‌های آن یکی از منابع کتب دعا و زیارات همانند «مفاتیح الجنان» تألیف شیخ عباس قمی است.
اغلب مطالب کتاب مربوط به امام حسین(ع) و عاشورای حسینی می‌باشد و 82 باب از ابواب را به خود اختصاص داده است. مؤلف از موضوعاتی چون پیشگویی واقعه عاشورا، آگاهی فرشتگان از آن و عزاداری موجودات برای آن حضرت سخن به میان آورده و از قول امام صادق(ع) و امام باقر(ع) نقل کرده که آسمان و زمین و خورشید و ملائک، ۴۰ روز بر کشتگان کربلا گریستند. وجود این روایات می‌تواند مبنایی برای عزاداری 40 روزه شیعیان در سوگ امام حسین(ع) به حساب آید. همچنین مبنای زیارت رفتن پیاده (از جمله در اربعین) را می‌توان از برخی روایات این کتاب دانست که در آنها زیارت امام حسین با پای پیاده توصیه شده است.
همچنین قدیمی‌ترین متنی که زیارت عاشورا در آن نقل شده، کامل الزیارات است که به نقل از امام باقر(ع) آورده است.
این کتاب دارای ترجمه‌هایی به فارسی است که یکی از ترجمه‌ها توسط سید محمدجواد ذهنی تهرانی انجام گرفته است.
با بررسی متن روایات ابن‌قولویه، می‌توان دریافت که مؤلف با نقل روایاتی ویژه‌، هدف اصلی نهضت امام را تحت تأثیر دیدگاهی خاص قرار داده است. هدفی که ‌بن‌مایه‌های آن را در کتب اهل‌سنّت می‌توان یافت. روایات ابن قولویه در حوزه حوادث غیرطبیعی پس از شهادت امام(ع) که بخشی از آن در کتب متقدم اهل‌سنت آمده نشان از آن دارد که شیوه وی در نقل و توثیق این دست از روایات همان شیوه اهل‌سنت و عمدتاً مکتب تاریخ‌نگاری شام است. گزارش‌های این کتاب پیرامون واقعه عاشورا در برخی موارد با وقایع مسلم یا روایات تاریخی ناسازگار است و در مواردی‌ شأن امام ‌معصوم(ع) را خدشه‌دار می‌کند که به جهت شخصیت تأثیرگذار مؤلف و سلسله اسناد وی، پایه و اساسی برای نقل علمای شیعی در قرن‌های بعد شده است. تحریف از مسائلی است که پس از هر واقعه‌ای، امکان بروز و ظهور دارد. پس‌ از عاشورا سیل هجوم نقل اخبار و ذکر رخدادها و وقایع آن حادثه عظیم، به گفتار و نوشتار تبدیل شد؛ چراکه حادثه عاشورا چنان عظیم بود که کمتر کسی پیدا می‌شد که در گستره حکومت اسلامی آن را شنیده و درباره آن به بحث و گفت‌وگو ننشسته باشد. از این‌رو، پس‌ از حادثه عاشورا انبوهی از اخبار و روایت وارد کتب تاریخی حدیثی شد که پالایش و آلایش آنها بتدریج کار سهل و آسانی نبود. تردیدی نیست که انگیزه‌های سیاسی و اجتماعی فراوانی برای تحریف این واقعه از همان آغاز، وجود داشته است که مهم‌ترین آن حاکمیت استبدادی مخوف امویان بر سرزمین‌های اسلامی آن هم به مدتی نسبتاً طولانی بوده است.