هاشمیات، نشانگر وسعت هنر متعهد

 اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
عاشورا رخدادی نبود که جامعه اسلامی از کنارآن بی‌تفاوت بگذرد و از همان روزهای اول پس از وقوع، معلوم شد که اخبار آن با جزئی‌ترین گزارش‌ها مورد توجه و پی‌جویی اغلب مسلمانان قرار دارد. این بود که آثار این حادثه غیر قابل باور، خیلی زود درکلیه مناسبات زیستی مسلمانان حضور و بروز یافت. ابتدا این حضور به شکل قیام‌های نادمانه و خونخواهانه بروز یافت، اما کم‌کم در بحث‌های کلامی و هنر هنرمندان نیز خود را نشان داد، زیرا خشونت و قباحت به‌وقوع پیوسته ضمن آن، علاوه بر حوزه‌های سیاسی- اجتماعی، عواطف و وجدان عمومی را نیز جریحه‌دار کرده و تحت‌تأثیر قرار داده بود. بى‌تردید عاشورا در تاریخ اسلام مهم‌ترین حادثه تلقى مى شود، زیرا ضمن آن فرزند رسول خدا(ص)، پس از 50 سال غیبت بانی مکتب، با نام دین ذبح شده و سر از بدنش جدا گردید. به همین دلیل عنایت به واقعه عاشورا و تلاش برای ثبت جزئیات آن، جدى‌تر از سایر رخدادها پیگیری شد و تواریخ متعددى در این‌باره نوشته شده است. اگرچه مع‌الاسف بسیارى از این تواریخ از میان رفته است. با این حال در میان آثار برجاى مانده، هنوز مى‌توان امیدوار بود که نه تنها کلیت حادثه، بلکه بسیارى از جزئیات آن نیزثبت و سیر تاریخى این رخداد از حرکت امام حسین(ع) از مدینه تا شهادت آن حضرت و اصحابشان در کربلا، در منابع ضبط شده باشد. طبعاً اختلافاتى در نقل ها درباره برخى رخدادها و اشخاص و گفته‌ها و مکان‌ها هست که جاى نقد و بررسى دارد. «هاشمیات» عنوان هشت چکامه کلامی  سیاسی  اجتماعی سروده ابو مستهل کمیت بن زید اسدی کوفی (60  126 ق) از اصحاب امامان سجاد، محمدباقر و جعفر صادق(ع)است که تحت تأثیر واقعه عاشورا سروده شده و مورد تأیید و تشویق ایشان قرار گرفته است. کمیت شاعری شیعی مذهب بود که آموزگاری می‌کرد و از این راه، امرار معاش می‌نمود. بیشتر منابع او را با اوصافی همچون حافظ قرآن، فقیه، خطیب، نسابه، متکلم، شجاع، چابک‌سوار، تیرانداز، بسیار سخاوتمند و دیندار ستوده‌اند. وی مدافع اهل بیت و دشمن بنی امیه بود، تا آنجا که زمامداران اموی خونش را حلال دانسته، برای سرش جایزه تعیین کردند. کمیت بیست سال مخفی زیست و در نهایت اسیر وبه شهادت رسید.
هاشمیات گزارش‌گونه‌ای از فجایع عاشورا به زبان شعر است که پیامد‌های سیاسی اجتماعی داشت.
این چکامه‌های هشت‌گانه از جهت قالب و ساخت، همانند شعر شاعران بدوی بوده و ویژگی‌های شعر بادیه و شهر را یکجا دارد. از این‌رو با توجه به اصالت، استحکام، علوّ معنی، قدرت بیان، انسجام کلام و لطافت سخن در میان نخبگان و مردم عادی نفوذ یافته و ابیات آن برسر زبان‌ها افتاد. تا آنجا که برخی از مشاهیر و شعرشناسان به شرح و تفسیر هاشمیات پرداختند. از آن جمله‌اند؛ ابی ریاش احمد بن ابراهیم قیسی یمانی (م 339 ق) که شرحش با نام «شرح هاشمیات الکمیت» انتشار یافته است. در این شرح که از سده چهارم هجری به یادگار مانده و در رثای شهدای کربلاست نام و کنیه شهدای کربلا را دربردارد. از دیگر شارحان، محمد محمود رافعی مصری و محمد شاکر خیاط نابلسی از دانشوران عامه‌اند که اثرشان با عنوان مشترک «شرح هاشمیات الکمیت» به ترتیب درسال‌های 1928 م و 1331 ق در مصر چاپ شده است.
 به لحاظ محتوا و مضمون، کمیت با هاشمیاتش طرحی نو درانداخته و راه تازه‌ای را فرا روی شاعران شیعی گشوده است. پیش از کمیت، مدیحه‌سرایان به نقل فضائل و مناقب، قناعت و مرثیه سرایان به یادآوری فجایع و مصایب اکتفا می‌کردند. ادب رثا آکنده از عاطفه و سرشار از گریه و اشک بود. کمیت که هم زمان با عاشورا تولد یافته بود دست به ابتکاری مهم زد.
وی در ترسیم مظلومیت‌های آل‌علی(ع) که با عاشورا صدچندان شده بود، تنها اظهار احساس و اندوه را کافی ندید. در کنار بیان عاطفه، زبان عقل و اندیشه را نیز در هاشمیات استخدام کرد و گامی بلند در تکمیل و تداوم مرثیه‌سرایی در حوزه فرهنگ شیعی برداشت.
اهمیت فراوان هاشمیات هم بیش‌تر از همین جا ناشی می‌شود.
کمیت در این اقدام و ابتکار چنان توفیق یافت که بنی‌امیه را سخت سردرگم ساخت و توجیه گران سیاست اموی را بشدت برآشفت و آنان را واداشت تا از سر انفعال، سخنان ناسنجیده‌ای را در حق هاشمیات و کمیت به زبان رانند و شاعر را از خطیبان شاعر و از شیعیان غالی قلمداد کنند. کمیت خود را صاحب رسالتی می‌دید که در دفاع از عدل علی و عاشورای حسین خلاصه می‌شد. او همه توان خود را دراین راه به خدمت گرفته و از هر قصیده‌اش محاکمه‌ای ساخته که دشمنان آل علی را درمانده و رسوا کرده است. او در این راه نه تنها براهین عقلی آورده و نه فقط به صورت خطابی و اقناعی سخن گفته؛ که بیش‌تر، خوانندگان شعرش را به اصول و مبادی توجه داده است.