اخلاق کارآگاهی

دکتر غلامحسین بیابانی -دانشیار گروه کشف جرایم/ آنچه در جهان امروزه با نام منشور اخلاقی معروف است، قرن‌ها پیش در سرزمین ایران با الهام از ارزش‌های دینی و عرفانی وجود داشته است. بی‌تردید مشاغل در ایران با سیراب شدن از منابع دینی، آیینی و عرفانی خود، با مفهوم پهلوانی و جوانمردی گره می‌خورند.
در اینجا فقط میل به سود و ثروت محتوای کنش صاحبان مشاغل را دربر نداشته است، بلکه سودمندی این مشاغل برای پاسخگویی به نیازهای مردم و گشودن گره از کار آنان ملاک و معیاری مهم تلقی شده است. به این دلیل می‌توان گفت، پهلوانی و کنش وری توأم با توجه عمیق به معیارهای اخلاقی یک ویژگی کلیدی از تعریف فرهنگی و بومی مشاغل و اخلاق کار حرفه‌ای در ایران را در بر داشته است.
در این چشم‌انداز است که می‌باید در پرتوی دیگر به حرفه‌ای مهم به نام حرفه کارآگاهی در کشور ما نظر دوخت. حرفه‌ای که در آن با فلسفه و نظام معرفتی پر باری از ارزش‌های اخلاقی رو به رو می‌شویم. در این حرفه، کشف حقیقت یک فضیلت به شمار می‌آید، حقیقتی که می‌تواند به کمک افرادی بیاید که مورد ظلم و ستم قرار گرفته و قربانی کنشی غیر اخلاقی یعنی جرم شده‌اند.
شاید در کمتر پیشه و حرفه‌ای بتوان به رابطه‌ای چنین شفاف میان کنش صاحب حرفه و شغل او و مبارزه با شر دست یافت. در اینجا کنش یک کارآگاه، میدانی را در برابر ما ترسیم می‌کند که در آن کنشوری به مبارزه با بدی‌ها و بی‌اخلاقی‌ها پیوند خورده است.
بر این مبنا کارآگاه خود کارگزار خیر است، کارگزاری که سعی دارد بدون سوگیری و جانبداری به کشف حقیقتی پنهان یاری رساند. این حقیقت مکتوم، تا زمانی که چهره خویش را در پشت پرده حوادث و رخدادهای مبهم و رازآلود پنهان کرده است، شر یا همان بدی جولان می‌دهد و زمانی که با نور خرد و مهارت یک کارآگاه تاریکی هزار توی جرم روشن شده و پرده از سیمای ظالم یا همان مجرم بر داشته می‌شود، گامی مهم در جهت اخلاقی‌تر شدن جامعه و چیرگی خیر بر شر برداشته
شده است.
در حالی که شر یعنی مجرم می‌کوشد کنش وری مجرمانه را به امری رازآلود و تکرار آن را به امری عادی تبدیل کند (روزمره شدن جرم و عادی شدن آن)، این کارآگاه است که پرتوی از دانش را با نوع‌دوستی بر صحنه جرم می‌تاباند تا واقعیتی زشت و کریه آشکار شود و به این ترتیب، شر امکان ظهور مجدد و جولان در جامعه را نیابد. اگر شر سایه ظلمت‌بار خود را بر جامعه بیفکند، احساس امنیت مردم‌ قربانی نخست خواهد بود و سایه‌های شبی ظلمت‌بار آکنده و لبریز از هراس بر هر سو خواهد افتاد. به واقع می‌توان کارآگاه را کاشف حقیقت دانست، حقیقتی که عریان شدن آن به خودی خود به سود خیر و در جهت مبارزه با شر است.
در اینجاست که می‌توان گفت به شکلی شگفت انگیز حرفه کارآگاهی با فلسفه و نظام معرفتی خیر همسو است. کارآگاه خود کارگزار، مبشر، راوی و خالق روشنایی است. او ابهام و تاریکی را به روشنایی تبدیل می‌کند. این تنها در پرتو روشنایی است که می‌توان خیر و شر را از هم تشخیص داد.
جامعه بدون کارآگاه به جامعه‌ای می‌ماند که در آن نقاب‌ها صورت‌ها را پنهان می‌کنند و کسی توان تشخیص خیر و شر را از هم ندارد. از این چشم‌انداز، کنش کارآگاه در بطن خود حامل کنشی مبتنی بر نظام ارزش‌های خیر و کمک به شفاف شدن جامعه است. اگر ریا و دورویی را یکی از خصلت مهم شر بدانیم، کارآگاه و دانش او را می‌توان دانش شفافیت و یکرویی و زدودن ابهام و پایان برتری نقاب‌ها و صورتک‌های دروغین دانست.