خیز ایران برای دستیابی به ظرفیت پالایشی 3.5 میلیون بشکه‌ای

عطیه لباف
خبرنگار
چندی پیش وزیر نفت دولت سیزدهم اعلام کرد که «برای پالایش حدود
یک میلیون و ۵۰۰ تا یک میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه در روز (نفت خام و میعانات گازی) با هشت سرمایه‌گذار توانمند در این حوزه قراردادهایی امضا شده است تا در سه یا چهار سال آینده ظرفیت پالایش کشور ۱.۵ برابر شود.» جواد اوجی عنوان کرد که «حداکثر ظرفیت نفت خام و میعانات گازی پالایشگاه‌ها اکنون نزدیک به ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه در روز است که کف این ظرفیت به ۳ میلیون و ۴۰۰ تا ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه در روز می‌رسد.»
بررسی‌ها نشان می‌دهد که از 2 میلیون و 200 هزار بشکه ظرفیت فعلی حدود یک میلیون و 800 هزار بشکه آن نفت خام است و 400 هزار بشکه دیگر، مربوط به میعانات گازی است. اما دولت به دنبال تقویت این ظرفیت، بویژه در‌خصوص میعانات گازی است تا هم ارزش افزوده ایجاد کند و هم صادرات فرآورده‌های مهم نفتی را افزایش دهد. با این حال، این سؤال مطرح است که ایران چقدر توان و امکان افزایش ظرفیت پالایشی را دارد؟
نگاهی به ظرفیت پالایشی کشورها
کشورها بسته به اهدافی که دارند، ظرفیت‌های متفاوتی را برای پالایش نفت خام و میعانات گازی ایجاد می‌کند. بالاترین ظرفیت پالایشی جهان به ترتیب متعلق به امریکا، چین، روسیه، هند و کره جنوبی است. امریکا در سال 2020 میلادی فقط 18 میلیون و 143 هزار بشکه در روز نفت خام را پالایش کرده است. این کشور در سال 2005 (1384) 16 میلیون و 400 هزار بشکه در روز ظرفیت پالایشی داشته و همچنان روند افزایش ظرفیت پالایشی در ایالات متحده ادامه دارد.
یا در موردی دیگر، روسیه از 3 میلیون و 879 هزار بشکه ظرفیت روزانه پالایشی در سال 2005 به 4 میلیون و 600 هزار بشکه در روز رسیده است. عربستان نیز به عنوان سومین تولید کننده بزرگ نفت خام در جهان، طی این بازه زمانی، ظرفیت پالایشی خود را از 2 میلیون بشکه در روز به 3 میلیون و 183 هزار بشکه در روز رسانده است که البته بخشی از ظرفیت‌سازی عربستان در مقاصد صادراتی است.
چین، هند و کره جنوبی به عنوان 3 مصرف کننده خالص انرژی در آسیا نیز این روند افزایشی را طی 16 سال اخیر داشته‌اند. چین در سال 2005 تنها 6 میلیون بشکه در روز پالایش نفت داشته و اکنون از مرز 12 میلیون و 736 هزار بشکه در روز نیز عبور کرده است. هند نیز از 2 میلیون و 500 هزار بشکه در روز این ظرفیت را به 6 میلیون بشکه در روز ارتقا داده است. کره جنوبی نیز 600 هزار بشکه در روز افزایش ظرفیت پالایشی داشته و به رقم 3 میلیون بشکه در روز رسیده است. در همین حال ایران، از سال 2005 تاکنون، ظرفیت پالایشی نفت خام را از رقم یک میلیون و 600 هزار بشکه در روز به یک میلیون و 800 هزار بشکه رسانده و با در نظر گرفتن میعانات گازی نیز این رقم به 2 میلیون و 200 هزار بشکه در روز می‌رسد. به این معنی که ایران با حجم قابل توجهی از ذخایر هیدورکربوری جهان نه تنها هنوز به سطح قابل قبولی در تولید نفت و گاز نرسیده است؛ بلکه در زمینه پالایش و ایجاد ظرفیت جدید پالایشی نیز از رقبا عقب مانده است. ایران در حوزه میدان‌های نفتی ۱۵۴ میلیارد بشکه نفت خام دارد و ۳۳ هزار میلیارد مترمکعب (۳۳ تریلیون مترمکعب) نیز ذخایر گازی قابل برداشت کشور است.
اهمیت پالایشگاه‌ها و پتروپالایشگاه‌ها
یک مطالعه مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نشان می‌دهد که پالایشگاه‌ها در تکمیل زنجیره ارزش نفت نقش مهمی دارند اما صنعت پالایش کشور به تنهایی اقتصاد ضعیفی دارد و تنها توسعه در این بخش کافی نیست. به عبارتی نیاز به رویکرد تلفیقی پتروپالایشی در کشور است. چراکه پتروپالایشگاه‌ها در مقایسه با پالایشگاه‌ها حاشیه سود بالاتری دارند. لذا در ایران با هدف تکمیل زنجیره نفت و گاز و ارزش‌آفرینی بیشتر، باید به این دو و ترکیب مناسب آنها توجه بیشتری شود. بویژه آنکه حاشیه سود پالایشگاه‌ها آسیب پذیر است و اندکی خطا در محاسبات می‌تواند ایران را متضرر کند.با این حال برخی کارشناسان می‌گویند که ایران علاوه بر تکمیل زنجیره نفت و گاز و ارزش‌آفرینی، باید ساخت پالایشگاه‌ها و پتروپالایشگاه‌ها را برای کاهش فشار تحریم‌ها دنبال کند. چراکه در بازار فرآورده‌ها امکان تحرک بیشتری وجود دارد.
ایران اکنون فرآوردهای نفتی از جمله بنزین، ‌گازوئیل، نفت سفید، نفت کوره و... را در پالایشگاه‌های ستاره خلیج فارس، آبادان، لاوان، بندرعباس، کرمانشاه، شازند، تهران، اصفهان، تبریز و شیراز تولید می‌کند که بخشی از محصول در داخل مصرف و بخشی صادر می‌شود. درآمد حاصل از صادرات فرآورده‌های نفتی در تحریم‌های کنونی، تا اندازه‌ای کاهش درآمدهای نفتی را جبران کرده و ارز‌آوری برای کشور داشته است.
جلیل سالاری، مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی چندی پیش درباره برنامه‌های صنعت پالایش ایران برای افزایش ظرفیت عنوان کرد: «نگاه ما این است که در احداث واحدهای جدید زنجیره را ببینیم و تنها فرآورده پالایشگاهی نباشد. شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ظرفیت بالایی در این زمینه دارد، شرکت ملی مهندسی و ساختمان نفت ایران از بازوهای توانمند این شرکت است که سابقه‌ای طولانی در توسعه پالایشگاه‌ها داشته، اما متأسفانه امروز عمده پروژه‌های این شرکت به احداث خطوط لوله خلاصه شده است، در حالی که این شرکت باید شرکتی چابک باشد و ما فاصله و شکاف خود را با شرکت‌های مشابه در دنیا کم کنیم تا بتوانیم حتی در پروژه‌های برون‌مرزی نیز حضور داشته باشیم.»
موانعی که باید برداشته شود
اما برنامه‌هایی که امروز برای ظرفیت‌سازی پالایش نفت کشور عنوان می‌شود، ‌تا چه اندازه قابل تحقق است؟ آیا ایران می‌تواند موانع را رفع و برنامه‌ها را اجرا کند؟
نرسی قربان، کارشناس بین‌الملل انرژی به «ایران» می‌گوید: «ایران با توجه به حجم ذخایر هیدروکربوری خود، ‌ظرفیت بالایی برای توسعه بخش پالایشی و پتروپالایشی دارد. اما منابع مالی و تکنولوژی مسأله‌ای مهم در مسیر استفاده از این ظرفیت‌هاست. برای ایجاد یک میلیون بشکه در روز ظرفیت پالایشی حدود 25 میلیارد دلار سرمایه لازم است.»
او با اشاره به اینکه دور زدن تحریم‌ها در بازار پرکشش و شلوغ فرآورده‌های نفتی ممکن است آسان‌تر باشد، ‌ادامه می‌دهد: «اما به هر حال تأمین مالی مسأله مهمی است. ضمن آن‌که باید برای ساخت یک پالایشگاه حداقل 4 سال زمان صرف کرد. اگر بتوان این موانع را رفع یا کمرنگ کرد، توسعه ظرفیت پالایشی کشور حتی با ساخت پالایشگاه‌های کوچک، می‌تواند اتفاق مثبتی در زمینه تقویت زنجیره ارزش باشد. البته از نظر اقتصادی باید سوددهی پالایشگاه‌ها را به دقت بررسی کرد.»
اکنون رویکرد و سیاست وزارت نفت دولت سیزدهم افزایش ظرفیت پالایشی است.
مسأله‌ای که می‌تواند فرصت‌هایی را در اختیار ایران قرار دهد و در سال‌های اخیر توجه کمتری به آن شده است. به طوری که طرحی مانند پالایشگاه میعانات گازی سیراف نیز در عمل نتوانست مطابق برنامه جلو برود و بخش خصوصی نیز از توسعه پالایشی بویژه پالایشگاه‌های کوچک میعانات گازی عقب نگه داشته شدند. از نگاه کارشناسان، برای شروع این روند توسعه‌ای، تمرکز بر همین مینی ریفاینرها (پالایشگاه کوچک مقیاس) گزینه خوبی است.
فریدون برکشلی، تحلیلگر بازار نفت به «ایران» می‌گوید: «اگرچه خام فروشی در نفت، با خام فروشی در مورد سایر منابع تفاوت دارد؛ اما باید روی فعالیت‌های پایین دستی در ایران مطالعه بیشتری صورت بگیرد. نگاه دقیق به این مسأله می‌تواند برای ایران ارزش‌آفرین باشد.»