برخورد استدلالی و منطقی

اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
انبیا در مواجهه با اقشار مختلف مردم از استقلال عقلی مخاطب بهره می‌جستند، چرا که اصحاب عقل سلیم از این شیوه بیشتر استقبال می‌کنند. طرح حقایق و واقعیت‌های حیات دنیوی و اخروی، تمییز حق و باطل و روشن ساختن پیچیدگی‌های جهان هستی از جمله اقدامات روشنگرانه پیامبران بوده است.این استراتژی و شیوه کلی شامل شیوه‌های عملی زیر است:
الف: یادآوری نعمت‌های الهی
از آنجا که ضرورت شکر منعم از دریافت‌های فطری بشر است، زمینه‌سازی برای سوق دادن انسان‌ها بدین سو از راه ذکر موهبت‌های بی‌پایان الهی، یکی از شیوه‌های تبلیغ موفق خواهد بود. پیامبراکرم(ص) در مسیر دعوت برای زمینه‌سازی جهت گسترش دعوت، نعمت‌های الهی را برمی‌شمرد و سختی‌های ناشی از فقدان آنها را گوشزد می‌نمود. «شما را چه شده است که از شکوه خدا بیم ندارید؟ و حال آن که شما را مرحله به مرحله خلق کرده است. مگر ملاحظه نکرده اید که چگونه خدا هفت آسمان را تو به تو آفریده است؟ و ماه را در میان آنها روشنی بخش گردانید و خورشید را چراغی قرار داد و خداست که شما را چون گیاهی از زمین رویانید، سپس شما را در آن باز می‌گرداند و بیرون می‌آورد بیرون آوردنی عجیب و خدا زمین را برای شما فرشی گسترده ساخت تا در راه‌های فراخ آن راه بروید.» (نوح آیات ۱۳ الی ۲۰)
کتاب «دعوة الرسل» تألیف غلوش احمد احمد، این شیوه را چنین ترسیم می‌کند: آنگاه به روش دیگری برای ترغیب مردم به طاعت خود و رعایت حدود آن روی آورد که یادآوری آیات الهی در زمین، آسمان و خلقت نور ماه و روشنی خورشید و رویاندن گیاهان در زمین و بازگرداندن ما به آن و بیرون آوردن ما از آن در روز قیامت است و این که چگونه زمین را فرش و گهواره حیات و محل زراعت قرار داد تا آدمیان در آن راه‌هایی بسازند و محصولات و معادن گوناگون از آن استخراج کنند.»
ب: انذار و هشدار
انذارهای جدی و حقیقی روش دیگری است برای هوشیاری و عاقبت اندیشی انسان ها. از آنجا که مفهوم انذار به معنای هشدار است پیامبرگرامی اسلام(ص) رسالت خود را با انذار یعنی آگاهانیدن از خطر همراه می‌کند. «... گفت من برای شما هشداردهنده‌ای آشکارم، که جز خدا را نپرستید زیرا من از عذاب روزی سهمگین بر شما بیمناکم.» (هود ـ آیه ۲۶)
دعوت به توحید
دعوت به توحید محور رسالت انبیا است، رسول گرامی اسلام (ص) نیز با شعار توحید و اقرار به یکتایی خدای تعالی کار خود را آغاز کرد، به طوری که اهتمام به توحید اساسی‌ترین شاخصه دعوت آن حضرت است.
رسول اکرم (ص) در محیط و اجتماعی که شرک و کفر در آن ریشه دوانده و همه زوایای آن را فرا گرفته بود با شجاعتی کم نظیر اظهار و ترویج توحید نمود و اجتماع مکه را به یکتاپرستی و اجتناب از بتان دعوت کرد: «... آیا به جز خدا چیزی را می‌پرستید که هیچ سود و زیانی به شما نمی‌رساند؟» (انبیاء آیه ۶۶)
و چه کسی به شجاعت و رشادت در اظهار توحید از پیامبر اکرم(ص) شایسته تر، در حالی که آن حضرت با اعلام و اصرار بر توحید خود را به ایمن‌ترین پشتوانه متکی ساخته و به مقام «محمد» ستوده شده می‌رساند.
برائت از شرک و بت پرستی
از آنجا که بیشترین مبارزه انبیا در برابر اندیشه چندگانه پرستی و شرک بوده است، برائت از شرک و مظاهر آن همواره در دستور کار آنان بوده است. یکی از بارزترین جلوه‌های سیره تبلیغی آن حضرت، همان برائت و بیزاری جستن از شرک و بت پرستی و اعتقاد به تعدد‌ الله است که بارها حتی جان خود را بر سر آن در طبق اخلاص نهاد.
لحن و محتوای تعداد زیادی از آیات، بیانگر آن است که قرآن نیز بر این جنبه از جوانب دعوت حضرت رسول(ص) عنایت ویژه‌ای دارد و حتی همین عنصر اساسی دعوت موجب شده است که پیامبر اسلام (ص) اسوه مؤمنان معرفی شوند.
مراحل برائت
آن حضرت برائت از شرک و انحرافات دیگر جاهلی را در چند مرحله و با اشکال گوناگون اظهار نمود که عبارتند از:
۱- برائت لفظی، در این مرحله، برائت تنها در قالب الفاظ و جملات مطرح می‌گشت و آن حضرت رسماً مخالفت و نفرت خود را از بت‌پرستی و التزام خویش را به توحید اعلام نمود. این نوع از برائت با بیانی قاطع و شجاعانه در برابر اجتماع نیرومند مشرکان همراه بود.
۲- برائت عملی، دومین مرحله برائت آن حضرت، اظهار بیزاری عینی و عملی است که به تناسب وضعیت مخاطبان و اصرار آنان بر عقاید باطل و بی‌اساس اتخاذ شده است، چون پیروان شرک، علاوه‌بر نپذیرفتن حق، مانع ترویج توحید و موجب آزار اهل توحید می‌شدند و امنیت آنان را سلب می‌نمودند.