نخبه کشی هزارساله

  اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
ترور اندیشمند نامدار ایرانی «خواجه نظام‌الملک» 1058 سال پیش در
22 مهرماه سال 408 ه. ق به دست یک باطنی، در نزدیکی نهاوند از وقایع تأثیرگذار در تاریخ پرفراز و نشیب کشورمان است.
ابوعلی حسن بن علی بن اسحاق توسی شناخته شده به خواجه نظام‌الملک (485 - 408 ق) وزیر کاردان دو تن از شاهان سلجوقی، «آلپ ارسلان» و «ملکشاه یکم» بود و سلجوقیان در دوران وزارت او به اوج نیرومندی رسیدند. وی سه دهه سیاست داخلی و نحوه تعامل با همسایگان را به نحوی مطلوب رقم ‌زد و از بزرگترین پیشگامان توسعه سیاسی- اجتماعی ایران در قرن پنجم هجری به‌شمار می‌رود. خواجه نظام‌الملک مدارس زیادی به نام نظامیه تأسیس کرد که نظامیه بغداد مهم‌ترین آنها بود.
خواجه همزمان با زوال سلطنت غزنویان و روی‌کار آمدن ترکمانان سلجوقی در خراسان به خدمت آنان درآمد و بعد از شکست مسعود غزنوی در دندانقان (۴۳۲.ق) در ماوراءالنهر به دستگاه سلجوقیان پیوست. با گسترش متصرفات سلجوقیان و ایجاد قدرت متمرکز در گستره ایران آن روز، همچنین ضمیمه شدن بغداد با شکست آل‌بویه دامنه سلطه سلجوقیان تا آستانه امپراطوری گسترش یافت. دراین میان سلجوقیان که برای اداره متصرفات وسیع خود از دانش و تجربه‌ای برخوردار نبودند متوجه فرهیختگی و کاردانی دانشمند جوان ایرانی شده و وی را در مسئولیت‌های خطیر به‌کار گرفتند. خواجه نظام‌الملک نیز با قبول وزارت دربار مقتدر سلجوقی، در عمل و نظر به تمرکز وحدت سیاسی و ملی ایران پرداخت. بروز استعداد‌های شگرف خواجه در امور کشور‌داری موجب شد تا آلپ ارسلان جانشین چغرل بیک دست وی را در اداره و نظارت بر گردش امور امپراطوری بازگذارد. خواجه نظام‌الملک ابتدا توان زیادی را صرف امور نظامی ‌کرد و با نقش‌آفرینی در پیروزی‌های سپاه سلجوقی بر شهرت و اعتبارش افزوده شد.
خواجه نظام‌الملک علاوه بر رتق و فتق امور کشور و ارائه راهکارهای بدیع و فکرشده در زمینه‌های اجتماعی اقدام به ایجاد مدارسی نمود که در تاریخ به نام مدارس نظامیه مشهورند. این مدارس که مهم‌ترین آنها عبارت بودند از نظامیه‌های بغداد، موصل، نیشابور، بلخ، هرات، مرو، آمل، گرگان، بصره، شیراز و اصفهان بعدها الگوی مراکز علمی شدند.
نظام‌الملک با ساختن نظامیه‌ها مکتب جدیدی در حوزه کشور‌داری را بنیان نهاد که سرمشق آیندگان شد و امرا و حاکمان به پیروی از وی به احداث مراکز تعلیم در شهرهای خود همت گماشتند. در این مدارس درس‌های متنوعی تدریس شده و همه آنها دارای کتابخانه‌های معتبر بودند. هر دانشجویی حجره‌ای خاص خود داشت و مقرری ماهانه می‌گرفت. گفته شده خواجه، پس از ساختن نظامیه نیشابور امام‌الحرمین ابوالمعالی عبدالملک عبدالله جوینی را به ریاست آن گمارد و امام‌الحرمین به‌مدت بیست سال در این مدرسه به تدریس اشتغال داشت و شاگردانی همچون امام محمد غزالی تربیت کرد. خواجه در کنار این همه به نگارش کتاب سیاست‌نامه پرداخت و تجربیات خود را به صورت مدون به تاریخ سپرد. ترورخواجه نظام‌الملک توسط یکی از پیروان حسن صباح یکی از مصادیق نخبه‌کشی در تاریخ کشورمان است که برخی مورخین انتساب آن به فرقه اسماعیله را زیر سؤال برده و از آن با عنوان قتلی مشکوک به دسیسه ترکان خاتون زن ملکشاه یاد کرده‌اند. خواجه نظام‌الملک در کتاب سیاست‌نامه از الگوی حکومت یکپارچه همانند حکومت دوره ساسانی و دولت‌های پس از اسلام همچون دولت بوییان، سامانیان و حتی غزنویان به عنوان الگوی یک نظام آرمانی یاد کرده و حکومت‌داری به شیوه فئودالی و خانی را به نقد گرفته است.
سه یار دبستانی
در داستان سه یار دبستانی، که «ادوارد فیتز جرالد» بر دیباچه ترجمه انگلیسی رباعیات خیام آورده است، خیام (510 / 427 ق)، خواجه نظام‌الملک (485 / 408 ق) و حسن صباح (518 / 445 ق) را به هم ارتباط داده‌ و از آنان با عنوان سه یار دبستانی یاد کرده است. حال آنکه بر‌اساس تفاوت سنی آنان، این موضوع نمی‌تواند صحت داشته باشد. معاصران این سه تن از مورخین و رجالیون نیز هیچ‌کدام به این چنین چیزی اشاره نکرده‌اند. بنابراین اینکه در برخی منابع آمده است؛«این سه شخصیت، یاران دبستانی بودند که هم قسم شدند هرکدام زودتر به مقام و منصبی رسید، دیگران را یاری دهد و خواجه با وجود عملی کردن قولش به حسن صباح مقام عالی در دستگاه حکومت اعطا کرد. اما دیری نپایید که میان حسن صباح و نظام‌الملک اختلاف افتاد و خواجه سرانجام توانست با نیرنگ، حسن را در چشم سلطان سلجوقی خوار کند و حسن سوگند یاد کرد که انتقام بگیرد و در آخر خواجه نظام‌الملک را کشت» افسانه‌ای بیش نیست.
آرامگاه خواجه نظام‌الملک در بنای دارالبطیخ در محله احمدآباد اصفهان و در کوچه‌ای به نام خواجه نظام‌الملک واقع است.