اعتدال و انصاف دو ویژگی اهل ایمان

 اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری
اعتدال یکی از دغدغه‌های جامعه انسانی است که میوه شیرینی همچون انصاف به بار می‌آورد. آموزه‌های دینی در تبیین جایگاه عدل و انصاف که قرین هم‌اند، سنگ تمام گذاشته و هر دو را ازجمله فضایل برتر بشری و نشانه شرافت و سرور اعمال برشمرده است.
اگرچه اعتدال درعمل انسان را به رعایت مساوات و برابری در رفتار با دیگران و پرداخت حقوق مردم بدون تبعیض وامی‌دارد. اما در عرصه فکر و نظر، همتراز با انصاف به قضاوت منصفانه نشانده و خود را جای طرف مقابل گذاشته آن گاه اعلام رأی و نظر می‌کند. انصاف از زیباترین خصلت‌های اخلاقی و از ویژگی‌های اهل ایمان برشمرده شده و به‌ معنای اقرار به حقوق دیگران و ادای آن‌ است.
هرچند به واژه انصاف در قرآن کریم تصریح نشده است، اما مفسران از چندین آیه رعایت انصاف در موضع قضاوت را از آنها استنباط کرده‌ و در بیان معصومین(ع) انصاف ‌ورزی به عنوان برترین ارزش‌، مورد تأکید و تجلیل قرار گرفته است تا آنجا که برای آن آثاری همچون آسایش و راحتی، جلب محبت و دوستی، افزایش روزی، تأخیر در اجل و کسب منزلت اجتماعی ذکر کرده‌اند. انصاف از جمله فضایل اخلاقی است که بر تأکیدات عدالت صحه گذاشته و به رعایت حقوق دیگران بدون تبعیض تکیه دارد. انصاف در ضدیت با عصبیت مذموم قرار داشته و انسان منصف، کسی است که در قضاوت‌هایش از تعصب بی‌جا نسبت به گروه و گرایش خود پرهیز می‌کند. بر این اساس مفهوم انصاف با اصل وجدانی«هر آنچه برای خود نمی‌پسندی برای دیگران نیز مپسند» در ادبیات عامه راه یافته و رواج دارد.
انصاف در مرحله نظری، مجموعه‌ای از رعایت‌های متکی بر اصول اخلاقی است که همسنگ قوانین حقوقی بوده و ظرفیت تقنینی و تخصیص قواعد حقوقی را داراست. به عنوان مثال اگر عدالت حکم کند که شخص بدهکاری، بدهی خود را پرداخت کند، انصاف در مورد وی در صورتی که در حال اعسار باشد، حکم به دادن مهلت یا تقسیط بدهی نماید.
عدل و انصاف، بیشتر اوقات کنار هم ایستاده و به یک معنا به کار می‌روند. حال آنکه تفاوت‌هایی نیز با هم دارند. واژه‌شناسان معتقدند، انصاف بیشتر به تقسیم برابر در امور حسی کاربرد دارد اما عدالت به معنای دادن حق و استحقاق هر شخص در امور حسی و غیرحسی است. به عنوان نمونه درباره کسی که حد سرقت بر او جاری شده، می‌گویند در خصوص او عدالت جاری شده است نه انصاف. همچنین عدل را احقاق حق طبق مُرّ قانون و موازین قضایی دانسته‌اند، اگرچه در مواقعی سخت و انعطاف‌ناپذیر باشد، حال آنکه در انصاف، سختگیری و شدت کمتری وجود دارد و سخن از رحمت و شفقت است. بر این اساس از انصاف‌ در روایات با اوصافی همچون برترین ارزش‌ها، از سپاهیان عقل، برترین ایمان‌، سرور اعمال، سخت‌ترین تکالیف و از نشانه‌های مؤمن یاد شده است. رعایت انصاف در حق خود، خداوند، دشمنان، همراهان و همسفران، ضعیفان، انصاف حاکمان در حق شهروندان، انصاف در حق مظلومان و انصاف در دعا، از مواردی است که در روایات بر آن توصیه و تأکید شده است.
انصاف درمقام سخن و نظر، پذیرش حرف حق طرف مقابل اگرچه بر خلاف میل و نظر شخص وی یا دوستان هم‌رأی همگروه او باشد. خداوند در آیه ۱۵۲ سوره انعام غیرمستقیم توصیه به رعایت انصاف در زمان سخن گفتن کرده است. مفسران مفاد این آیه را شامل ابواب شهادات، وصایا، فتاوا، اعترافات و امر به معروف و نهی از منکر دانسته‌اند.
انصاف در عمل نیز جلوه و بروز داشته و در رفتارهای متقابل مردم با یکدیگر از عوامل کاهش آسیب‌های اجتماعی و ایجاد محیط سالم برای زندگی معرفی می‌شود.
انصاف در قضاوت به معنای رعایت انصاف در امور دعوایی میان دو طرف، به عنوان یکی از مهم‌ترین دستورات دینی و اخلاقی مورد تأکید قرار داشته و قرآن کریم در آیات متعدد کسانی را که بین مردم به قضاوت می‌پردازند، توصیه به رعایت عدل، قسط و انصاف می‌نماید و از عواقب انحراف از مسیر حق و انصاف‌ورزی برحذر می‌دارد. پیامبر اکرم(ص) در سفارش به امیرالمؤمنین علی(ع) فرموده است: «سه چیز سرور اعمال هستند؛ انصاف، مواسات و ذکر خدا.» واقعیت این است که اگر کسی این سه صفت را ملکه خود سازد، ایمان در وی تجلی یافته وبه تبع آنها از سروری و احترام ویژه‌ای درجامعه برخوردار خواهد بود.
مردم از افرد باایمان انتظار دارند در روابط اجتماعی اهل انصاف و اعتدال بوده و با رعایت میانه‌روی و با درنظر آوردن شرایط طرف مقابل به قضاوت بپردازند و همواره خدا را در یاد داشته باشند تا در قضاوت راه افراط و تفریط نپیمایند. اگرچه به تعبیر امام صادق(ع) امر سختی باشد.