علاج واقعه قبل از وقوع

مهسا قوی قلب
خبرنگار
کشور ما به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و اقلیمی هر از چندگاهی با بحران‌های طبیعی همچون زلزله، سیل و آتش‌سوزی‌های بزرگ در جنگل‌ها روبه‌رو می‌شود، در این دوسال اخیر هم که پاندمی کرونا کارزاری به راه انداخته و به بحران در کل جهان تبدیل شده است بالطبع کشورمان را نیز درگیر کرده است. در دو دهه اخیر حادثه‌های پرآسیبی چون زلزله بم، زلزله ورزقان، زلزله کرمانشاه، سیل سر پل ذهاب، سیل در خوزستان، آتش‌سوزی جنگل‌ها و... را از سر گذرانده ایم. قطعاً هر بحرانی خسارات زیاد مالی و جانی با خود به همراه دارد، مسلماً آنچه که می‌تواند به کاهش چنین خساراتی که گاه جبران‌ناپذیر هم هستند، کمک کند، افزایش آگاهی و نحوه مواجهه با بحران، قبل، حین و پس از وقوع حادثه است.
محمدرضا ذوالفقاری، استاد دانشگاه و متخصص مدیریت بحران در این باره با اشاره به اینکه از دو منظر می‌توان به این موضوع نگاه کرد، به «ایران» می‌گوید: منظر اول، آموزش‌ها و فرهنگ‌سازی قبل از وقوع حادثه است و دیگری اعمال مدیریت ریسک است که آموزش‌های زمان وقوع و بعد از سانحه را نیز در بر می‌گیرد. مدیریت ریسک قبل از سانحه به مفهوم تعیین معیارهایی است که بتواند تلفات و خسارات را کاهش دهد. در خصوص کم شدن خسارات سیل و زلزله معیارهایی که در خرید خانه توسط مردم تعیین می‌شود، باید اصلاح شود و به جای اینکه افراد بابت شکل ظاهری و دکوراتیو هزینه کنند، باید به کیفیت و مقاومت ساختمان توجه کنند. مردم نیاز دارند، آموزش ببینند که چه ساختمان‌هایی محکم هستند. در این حوزه دولت و ارگان‌های مسئول باید در شناسنامه دار شدن ساختمان‌ها و استانداردسازی، فعالیت‌های خود را سرعت بخشند تا مردم بتوانند هنگام خرید، تصمیم مناسب‌تری بگیرند.
به گفته او، در خصوص بیمه هم نیاز به فرهنگسازی داریم، یکی از گام‌های مهم در کاهش میزان خسارات، عملکرد بیمه‌ها است، بیمه‌ها باید صنعت خود را ارتقا دهند و اعتماد مردم هم به بیمه‌ها افزایش پیدا کند.
ذوالفقاری با بیان اینکه اخلاق حاکم بر مردم نیز نیاز به رشد بیشتری دارد، توضیح می‌دهد: بعد از سانحه، مدیریت بحران توسط مردم مورد نیاز است، وقتی بحران در سطح کلان اتفاق می‌افتد، اعمال قانون دچار اختلال می‌شود در زمان وقوع یک زلزله عظیم، دیگر پلیس و ارگان‌های کنترلی نمی‌توانند براحتی ناظر بر اعمال مردم باشند، همین امر هم سبب می‌شود پای اخلاق مردم به میان بیاید. مثلاً زمان توزیع کمک‌ها، اگر اخلاق مداری حاکم نباشد، برخی بیشتر کمک می‌گیرند و برخی ممکن است نتوانند هیچ کمکی دریافت کنند. در آن دوران در صورت نبود اخلاق، مردم به اموال یکدیگر تجاوز می‌کنند و دزدی از مغازه‌ها و خانه‌ها شروع می‌شود. در صورت حاکم نبودن اخلاق مداری، سودجویی‌ها در فضای مجازی هم آغاز می‌شود البته این اتفاق در هر جامعه‌ای می‌تواند به بحران‌ها دامن بزند.
به اعتقاد این متخصص مدیریت بحران، مجموعه موضوعاتی که به اخلاق حاکم بر مردم بر می‌گردند باید بازبینی شوند. مدیا و فضای مجازی می‌توانند در این حوزه قوی‌تر عمل کنند. مردم به آموزش‌های بیشتری نیاز دارند. کمک‌های مردم پس از وقوع حوادث بزرگ اهمیت بالایی دارد زیرا پس از بحران، آتش‌نشانی و نیروهای امدادی مانند آمبولانس‌ها و وسایل موجود نمی‌توانند در آن ابعاد به تنهایی از پس مشکلات برآیند، ناخودآگاه مردم هم باید به میدان بیایند هم به لحاظ نیروی انسانی و هم در اختیار گذاشتن ابزارآلات، مردم باید حضور داشته باشند. این امر مستلزم این است که آموزش‌های لازم در این حوزه به آنها ارائه شود و در عین حال هم باید این اطمینان به مردم داده شود که اگر حین امدادرسانی، آسیبی به جان و مال آنها وارد شد دولت امنیت کامل را برای آنها فراهم خواهد کرد. همه این عوامل دست در دست هم می‌دهند که آسیب‌های ناشی از بحران‌ها در کشور کمتر شود.
استفاده از تجربه زیسته به تنهایی کافی نیست
مهراب شریفی سده، معاون آموزش، پژوهش و فناوری جمعیت هلال احمر هم با اشاره به اینکه اگر حوادث 30 سال اخیر را در کشور مرور کنیم می‌بینیم که متأسفانه مشکلات مدام تکرار شده است به «ایران» می‌گوید: باید از خود بپرسیم چرا مشکلات را تکرار می‌کنیم؟ چرا همان مشکلات را که در زلزله رودبار و منجیل داشتیم در زلزله بم هم داشتیم؟ چرا در زلزله کرمانشاه مشکلات دوباره تکرار شد؟ منکر پیشرفت‌هایی که در حوزه‌های علمی و حوزه‌های تجهیزاتی و ابزار و دانشی که در مدیریت بحران اتفاق افتاده؛ نیستم اما سخنی که می‌خواهم مطرح کنم این است که واقعاً کم می‌آموزیم و باید این مسأله را آسیب شناسی کنیم. تجهیزات و ابزارهایمان مطابق با تجهیزات و ابزارهای دنیا نیست. همچنین تقسیم وظایف دقیقی نداریم با اینکه چندین تغییر در ساختار مدیریت بحران کشورصورت گرفته است باز هم در کشورما بحران اولویت نیست و بحث ارزیابی مخاطرات و ارزیابی خطر که باید انجام شود جدی گرفته نمی‌شود.
به گفته او این تصور اشتباه وجود دارد که تجربه زیسته برای ما کفایت می‌کند. تجربه زیسته یعنی حاضر بودن، تجربه کردن و مشاهده کردن آن رخداد با تمامی جهات. آیا تجربه زیسته به ما کمک خواهد کرد که این تجربه را تبدیل به داده و دانش کنیم؟ تجربه زیسته با تجربه اندیشیده فاصله دارد. امروزه تنها حوزه فردی نیست که باید بیاموزد بلکه سازمان‌ها هم باید بیاموزند و این خیلی مهم است.
شریفی در ادامه می‌افزاید: در تبدیل تجربه زیسته به اندیشیده موانعی وجود دارد. علت اینکه این دانش‌ها درونی نمی‌شوند به خاطر این است که به اندازه کافی در آن کنکاش و بررسی نمی‌شود. جلسات متعدد با خروجی‌های مشخص و با پروسه‌های دقیق اجرا نمی‌شود. مسأله دیگر، تفکر انتقادی یعنی پرسش‌های سازنده است. فقدان پرسش از مشکلات ما است. درخصوص تجربه زیسته در بم تجارب زیاد بود. اگر این تجارب مستند نشود و تبدیل به یک تجربه اندیشیده نشود از بین می‌رود. همچنین قدرت فرموله کردن تجارب زیسته می‌تواند یادگیری را افزایش دهد. باید در این موضوعات عمیق نظرکنیم و به پرسش‌های بنیادین توجه کنیم. پرسش‌های بنیادی که ما و سازمان را به چالش می‌کشد مفید است و در ارتقای ما می‌تواند مفید واقع شود.
او معتقد است که اگر سازمانی بتواند دانش ضمنی‌اش را که 80 درصد است، تبدیل به دانش صریح نماید آن سازمان می‌تواند خلق دانایی کند. آن سازمان می‌تواند نیروهایش را ارتقا دهد و سازمان یادگیرنده خوب، سازمانی است که این آموخته‌ها در آن فرآیند است یعنی همیشه ادامه دارد و همیشه انجام می‌شود.
مردم به شناسنامه ساختمان توجه کنند
خسرو رحمانی، کارشناس مدیریت بحران نیز با بیان اینکه ما درکشوری زندگی می‌کنیم که روی کمربند زلزله واقع شده است، به «ایران» می‌گوید: با مروری بر تاریخچه زلزله‌ها از دهه 60 تا کنون می‌بینیم که هر 10 تا 15 سال یک بار زلزله مهیب و بسیار شدیدی به بزرگی 7 ریشتر درکشور رخ می‌دهد و خسارت‌های جانی و مالی را در بردارد، بنابراین اهمیت ایمنی در برابر زلزله بر کسی پوشیده نیست. مهم‌ترین نکته‌ای که برای مقابله با زمین لرزه و کاهش آثارو مصیبت‌های آن باید توجه داشت، استحکام بناها است. رهبر معظم انقلاب نیز درسال 1382 بعد از زلزله بم به امنیت و استحکام بناها تأکید داشتند و این یک سیاست کلی برای کشوراست و تا به حال هم گام‌های خوبی در این زمینه برداشته‌ایم.
به گفته او گام مؤثر دیگر در این حوزه بحث آموزش به‌صورت عمومی و همگانی است که وظیفه جمعیت هلال احمر است. یکی از کارهایی که باید انجام دهیم این است که در آموزش‌های همگانی مطالبه گری را به مردم آموزش دهیم؛ یعنی افراد زمانی که بنایی را می‌خواهند بسازند، بخرند یا اجاره کنند، حتماً به شناسنامه آن بنا دقت کنند که به‌عنوان مثال ایمنی در برابر زلزله داشته باشد. اینکه تأکید زیادی بر این امر می‌کنم به این دلیل است که مهم‌ترین عاملی که باعث می‌شود در زمین لرزه‌ها، خسارت‌های مالی و جانی اتفاق بیفتد استحکام بنا است و اگر این مسأله حل شود درحقیقت 90 درصد راه را برای ایمنی در برابر زلزله طی کرده‌ایم.
رحمانی در ادامه می‌افزاید: مسأله بعدی که باید مردم در آن حوزه آموزش ببینند، آگاهی بر رفتار هنگام وقوع حادثه است زیرا هنگام حادثه باید رفتارهایی را انجام داد که کمترین مخاطرات را به‌دنبال داشته باشد. برای اینکه به مردم اطلاع‌رسانی کنیم از تمام ابزارهای آموزش عمومی بویژه از صداوسیما استفاده می‌کنیم. همچنین از جمعیت هلال احمر استان‌ها درخواست داریم که از ظرفیت صدا و سیمای استانی حداکثر استفاه را بکنند، چون آموزش امر مهمی است اما عمق آموزش به نحوه اطلاع‌رسانی، نحوه بیان، نحوه نفوذ کلام و همچنین استفاده صحیح از ابزارهای آموزشی بستگی دارد. در اینجا نباید از شبکه‌های مجازی نیز غافل شویم. با تهیه اینفوگرافی‌ و موشن گرافی‌ و تمام ابزارهایی که دراین زمینه می‌توانند کمک کنند گام مؤثری در کاهش تلفات جانی و مالی بعد از حوادث طبیعی و غیرطبیعی می‌توان برداشت. رفتارهای مهم مردم در زمان وقوع زلزله یعنی روش درست پناهگیری و نحوه محبوس کردن و مخفی کردن جسم در زمان وقوع زلزله را در آموزش‌های همگانی باید مدنظر داشته باشیم. دراین راستا تعداد زیادی دوره‌های آموزشی به‌صورت عمومی، حضوری و غیرحضوری نیز برای آموزش همگانی برگزار شده است و همچنین آموزش‌های مجازی را با استفاده از سایت جمعیت هلال احمر و استفاده از سایت‌های سایر ارگان‌ها در برنامه خود داشتیم.
او با اشاره به اینکه درارتباط با بحث آموزش‌های دانشجومحور و دانش‌آموزمحور هم هماهنگی‌هایی به عمل آمده، می‌گوید: واحدهای دانشگاهی برای کاهش مخاطرات در حوادث و سوانح و بلایا که در وزارت بهداشت مصوب شده، جزو واحدهای اجباری دانشجویان است. اگر تاب‌آوری اجتماعی و همچنین رفتار مردم در حوادث وسوانح کنترل شده و خردمندانه باشد بعد از این وقایع هم امدادرسانی تسهیل می‌شود و هم خود مردم به‌عنوان یک امدادگر برای هموطنان در زمان وقوع حوادث می‌توانند مفید باشند.