نگاه ولایی به ساحت هنر

دکتر محمدعلی رجبی دوانی
استاد پژوهش‌ هنر دانشگاه شاهد
1شهید سیدمرتضی آوینی از جمله شخصیت‌هایی است که در مبادی فکری‌‌اش به تفکر دینی اصالت داد و پیوسته در نوشته‌های خود به این مهم تذکر می‌داد و معتقد بود که انسان بدون ولایت نمی‌تواند زندگی کند. در ولایت‌های دینی، انسان ولایت خداوند را قبول کرده و خود را به آنچه که آفریدگارش می‌گوید، مقید می‌کند. بی‌تردید، هنر هم یکی از تجلی گاه‌های این جنس از تفکر و باورمندی است و نگاه شهید آوینی به هنر و تعریفی که او از هنر ارائه می‌‌کند در این چهارچوب ولایی و دینی قرار می‌گیرد.
واقعیت این است ، هنری که خود را به ولایت‌الله متعهد و متصل می‌داند، به صفاتی متصف می‌شود که آن را از دیگر ولایت‌ها اعم از ولایت‌های شیطانی یا ولایت نفس‌ اماره انسانی، متمایز می‌کند. به همین دلیل پیوسته التزام به ولایت‌الله در تمام نوشته‌های شهید آوینی به‌عنوان پایه فکری‌‌اش مطرح است و موضوعیت دارد.
مادامی که فرد خود را به ولایت‌الله مقید بداند، ارجاع هر چیزی را نهایتاً به یک مبدأ نسبت می‌دهد ‌که از قضا، فوق بشری است.‌ شهید آوینی می‌کوشد تا نشان دهد که پذیرش ولایت الهی در هنر چه اثرات و نمودهایی بر جای می‌گذارد.
2نگاه ولایی در ساحت هنری، سه خصوصیت اساسی دارد.
‌ نخست آنکه، هنر ولایی متعهد به خلق است، چرا که خلق بشر مهم‌ترین آفریده خداوند است و هر گونه عهدی که هنرمند با معبود دارد در نتیجه، عملش باید به خلق برگردد.
دوم، هنر ولایی و الهی باید مخاطب خود را به طرف «معانی عالی» حرکت دهد. معانی عالی هم به این معنا است که بشر بداند متعلق به یک عالم بلندمرتبه‌ای است و باید به آنجا برسد. بنابراین، هنر دینی، هنری است که متعهد به‌الله تعالی است و جنبه‌های تعالی انسان را در بر می‌گیرد.
سوم، هنر ولایی و الهی از طرف دیگر باید معضلات بشر را نیز مطرح کند؛ به تعبیری، باید به فکر وضعیتی باشد که بشر در آن بسر می‌برد و باید بشر را از این وضعیت آگاه کند ،چرا که هر حرکتی به سمت «وضع موعود» بدون شناخت «وضع موجود» میسر نمی‌شود. بنابراین، هنرهای دینی در تفکر شهید آوینی هنرهایی است که هم مبارز است یعنی از حریم انسان در مقابل استکبار دفاع می‌کند و هم راه آینده را به او نشان می‌دهد تا بداند راه درست کجا است و انسان باید در کجا قرار گیرد؟ و...
3پرسشی که در این فضا مطرح می‌شود این است که نوع تلقی‌ای که شهید آوینی از هنر داشتند چقدر هنوز در فضای فکری و هنری جامعه ما موضوعیت دارد و محل نظر است؟ و چقدر در جامعه امروزمان به این نوع تلقی از هنر نیازمندیم؟ در مقام پاسخ به این پرسش باید گفت نیاز ‌به «هنر دینی» یک نیاز فطری است و همیشه در تاریخ بوده و خواهد بود و امروز اتفاقاً بیش از هر دوره‌ای به این جنس از تفکر و این نوع تلقی از هنر نیازمندیم، چراکه بشر امروز به‌دلیل تجربه‌های جدیدی که در دنیای مدرن و پسامدرن از سرگذرانده‌، بیش از هر دوره تاریخی از فطرت خود دور شده و فاصله گرفته ‌است.
اما در پاسخ به این دغدغه که «چقدر ما به تلقی‌ای که شهید آوینی از هنر دارد، پایبند هستیم؟» باید گفت هنرمندان ما دو دسته‌اند؛ یک دسته اهل معنا بوده و دردمندانه به هنر نگاه می‌کنند و دردی را که احساس می‌کنند «درد دوری از حقیقت» است و پیوسته در جست‌وجوی آن هستند؛ همچون خود شهید آوینی. اما برخی دیگر، متأسفانه هنر را از باطن آن جدا کرده و به پوسته ظاهری آن بسنده کرده‌اند. این در حالی است که هر فرمی، از یک حقیقت و باطن برخوردار است. اما برخی چنین می‌پندارند که همینقدر که فرمی زیبا ایجاد شود، کفایت می‌کند. به همین خاطر اساساً نسبت به «کشف حقیقت» و «درک معانی متعالی» نیازی احساس نمی‌کنند. به همین دلیل هم اغلب، تابع صورت‌های غربی می‌شوند و به اینکه خود به‌عنوان یک انسان، با چه مسائلی مواجه هستند و بشر امروز، به کجا می‌رود، کاری ندارند. به تعبیری، نه نقشی بر خود دارند و نه نقشی بر جامعه بشری.
4میراث سید شهیدان اهل قلم برای امروز ما «جست‌وجوی حقیقت» است هر چند که بدترین شرایط و وضعیت باشد. به همین خاطر میراث‌داران او، پیوسته ما را به «حقیقت» و «دفاع از حقیقت» دعوت می‌کنند. این ویژگی باعث می‌شود که انسان صورتی انقلابی به خود بگیرد و از همین رو است که میراث‌داران اندیشه شهید آوینی را می‌توان انسان‌های انقلابی و افرادی با روش و منش انقلابی دانست. لازمه مبارزه، از خودگذشتگی است. به همین خاطر کسی که می‌خواهد امروز در عالم هنر از تفکر اشخاصی همچون شهید بزرگوار سید مرتضی آوینی بهره بگیرد باید بداند که محرومیت‌ها، مشکلات و بی‌توجهی‌ها است اما باید محکم در راهی که راه حقیقت است، استوار بماند.

نیم نگاه

هنر ولایی و الهی باید مخاطب خود را به طرف «معانی عالی» حرکت دهد. معانی عالی هم به این معنا است که بشر بداند متعلق به یک عالم بلندمرتبه‌ای است و باید به آنجا برسد. بنابراین، هنر دینی، هنری است که متعهد به‌ الله تعالی است و جنبه‌های تعالی انسان را در بر می‌گیرد.
میراث سید شهیدان اهل قلم برای امروز ما «جست‌وجوی حقیقت» است. به همین خاطر میراث‌داران او، پیوسته ما را به «حقیقت» و «دفاع از حقیقت» دعوت می‌کنند. این ویژگی باعث می‌شود که انسان صورتی انقلابی به خود بگیرد و از همین رو است که میراث‌داران اندیشه شهید آوینی را می‌توان انسان‌های انقلابی و افرادی با روش و منش انقلابی دانست.