اقتصاد دانش بنیان، حلقه مفقوده در افزایش اشتغال

حدیث حدادی
خبرنگار
یکی از بخش‌های اقتصادی که از ارکان تأثیرگذار در حوزه اقتصاد است شرکت‌های دانش بنیان هستند. اما در حال حاضر کارآفرینی در عرصه دانشی به علت تغییرات سریع و عدم قطعیت محیطی دارای مشکلات مختلفی است که باید نسبت به برطرف کردن چالش‌های مربوط به آن اقداماتی انجام داد زیرا حضور شرکت‌های دانش بنیان و ایجاد اشتغال به واسطه آنها می‌تواند منجر به موفقیت‌های چشمگیری در بخش‌های اقتصادی، دانش و اشتغال شود. در واقع با توجه به زیرساخت‌های موجود در کشور در عرصه‌های دانشگاهی و مراکز عالی آموزشی شرایط مناسبی برای شکل‌گیری این شرکت‌ها در کشور وجود دارد.
در حال حاضر می‌توان از شرکت‌های دانش بنیان به عنوان پیشران اقتصادی نام برد زیرا این نهادها با استفاده از ظرفیت‌های خود و آمیختگی آن با دانش و پژوهش می‌توانند موجب رونق و ارتقای کسب وکارهای حاضر و افزایش تولید در کشور شوند. با توجه به تغییراتی که در جامعه صورت گرفته دیگر تولیدات سنتی توانایی پاسخگویی به نیازها و ظرفیت‌ها را ندارد و لذا تغییر نهاده‌های تولید و حرکت آنها به سمت تولیدات دانش بنیان امری ضروری و حیاتی محسوب می‌شود که با اجرایی کردن میزان اشتغال در کشور نیز دستخوش افزایش می‌شود. در ادامه گفت‌وگوی «ایران» با رحیم سرهنگی رئیس مؤسسه کار و تأمین اجتماعی را بخوانید:

اشتغال دانش بنیان از نظر شما به چه معنا است؟
در واقع برای اشتغال دانش بنیان می‌توان دو تعریف در نظر گرفت؛ یکی تعریفی که معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری برای قانون دانش بنیان انتخاب کرد و دانش بنیان را برای صنایع مشخص با شاخص‌هایی خاص در نظر گرفت. معنای دیگر آن تعریفی است که در دنیا از آن استفاده می‌کنند. در واقع شرکت‌های دانش بنیان شرکت‌هایی هستند که به یک نسبت مشخصی هزینه تحقیق و توسعه نسبت به سایر هزینه‌های خود داشته باشند. همچنین این شرکت‌ها قادر هستند دانش را تبدیل به فناوری کنند و از آن فناوری نیز بهره ببرند. در واقع اگر شرکتی بتواند فناوری روز را در ساختار خود توسعه دهد به آن شرکت دانش بنیان گفته می‌شود. این شرکت‌ها با کمک دانش فناورانه محصولی را که تولید کرده‌اند بعد از مدتی ارتقا می‌دهند و یا اینکه فرایند تولید محصول را دستخوش تغییر کرده و ارتقا می‌دهند. بنابراین در این تعریف شرکت دانش بنیان همان شرکت نوآورانه‌ای است که هر روز تلاش می‌کند تا با تکیه بر تحقیق و توسعه به دانش جدیدی دست یافته تا محصول جدیدی را تولید کرده و یا خدماتی متفاوت ارائه دهد.

اشتغال دانش بنیان را چگونه می‌توان در کشور افزایش داد؟
شرکت‌های دانش بنیان کمک می‌کنند که سطح تکنولوژی سایر شرکت‌ها افزایش پیدا کند که همین امر ناخودآگاه منجر به اشتغالزایی خواهد شد. به شرطی که حواسمان باشد فناوری تنها تبدیل فعالیت‌ها به روند اتوماتیک و اتوماسیون نیست و نباید چنین اتفاقی رخ دهد زیرا این امر موجب می‌شود نیروی کار حذف شده و بازار کار کشور تحت تأثیر قرار گیرد. اما اگر این اتوماتیک کردن منجر به این شود که کیفیت محصول افزایش پیدا کند در نتیجه فروش محصول نیز دستخوش رونق خواهد شد و صاحب کسب و کار در این شرایط می‌تواند حوزه کاری خود را گسترش داده و منجر به اشتغال بیشتر در کشور شود.

تأثیر چنین اشتغالی بر اقتصاد کشور چیست؟
اشتغال دانش بنیان را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد که یکی اشتغال افراد دانش محور است؛ به این معنا که این شاغلین سطح بالایی از تکنولوژی را در مشاغل خود دارند. تعداد چنین افرادی که نیروی کیفی هستند در کشور کم است اما با وجود این اثر قابل توجهی بر اشتغال دارند. دسته دیگر شرکت‌ها به واسطه استفاده از دانش و تکنولوژی به روز محصول جدید یا بازار جدید را برای خود خلق می‌کنند. بنابراین ناچار هستند نیروی انسانی خود را در همه بخش‌ها افزایش دهند که شکل‌گیری چنین اشتغالی کاملاً نشأ ت گرفته از دانش است. در خصوص ایجاد اشتغال دانش بنیان در سیاستگذاری‌ها تمرکز قابل توجهی شده است.
زمانی که محاسبه می‌کنیم متوجه می‌شویم برای ایجاد یک شغل دانش بنیان ممکن است یک تا دو میلیارد تومان هزینه کنیم. در صورتی که باید در محاسبات خود دقت کنیم شرکت‌هایی که موجب اشتغال نیروی کاری دانش بنیان شده‌اند ارتقای بیشتری خواهند یافت که این ارتقای شرکت باعث جذب نیروی کار بیشتر درآن شرکت می‌شود. این امر جزو موارد مهمی است که در سیاستگذاری‌های شرکت‌ها به آن بی‌توجهی شده به طوری که زمان ارائه مشوق‌ها از سوی دولت عنوان می‌شود به ازای هر 400 میلیون تومان به طور متوسط یک شغل باید ایجاد شود. با چنین رویکردی معمولاً تسهیلات به شرکت‌های دانش بنیان یا شرکت‌های بزرگی که یک طرح دانش بنیان ارائه می‌دهند تعلق نمی‌گیرد. این در حالی است که چنین عملکردی در خصوص مشوق‌ها با سیاست‌های فعلی کشور همخوانی ندارد و باید دستخوش تغییر شود.

ظرفیت ایران در حوزه اشتغال دانش بنیان چقدر است؟
ظرفیت اشتغال دانش بنیان در حوزه‌های های­تک(تکنولوژی‌های پیشرفته) در کشورهای توسعه یافته نیز چندان زیاد نیست. اما با تعاریف جدید که در حال حاضر در جهان ایجاد شده است چنین اشتغالی در همه سطوح صنایع که دارای تکنولوژی پایین یا بالا هستند وجود دارد. باید در این حیطه به صنایعی توجه کنیم که تأثیر زیادی روی سایر صنایع می‌گذارند و به عنوان موتور رشد آن شرکت‌ها در این عرصه فعالیت می‌کنند. با چنین نگرشی می‌توان گفت که اقتصاد دانش بنیان همان حلقه مفقوده در افزایش اشتغال محسوب می‌شود. زمانی که شرکتی با مشکل فروش محصولات خود در بازار مواجه می‌شود با دانش بنیان کردن آن می‌تواند ظرفیت اشتغال قابل توجهی را ایجاد کرده و حجم فروش محصولات خود را افزایش دهد. بنابراین با توجه به شرکت‌های موجود در کشور می‌توان گفت ایران ظرفیت قابل توجهی در اشتغال دانش بنیان دارد.

سهم اقتصاد دانش بنیان از GDP چقدر است؟
محاسبه GDP در این حوزه کار دشواری است اما اعلام شده در ایران سهم اشتغال دانش‌بنیان از GDP کمتر از 2 و نیم درصد است. اما به نظر می‌رسد محاسبه‌ای که روی این امر صورت گرفته درست نیست. زیرا شرکت‌های دانش بنیان همان طور که به دو شکل بر اشتغال تأثیر می‌گذارند بر GDP نیز به دو صورت تأثیرگذار هستند. در واقع این شرکت‌ها یکبار با سهم مستقل خود بر GDP اثر می‌گذارند و بار دیگر زمانی است که شرکت‌های دانش بنیان کمک می‌کنند سایر شرکت‌ها ظرفیت خود را افزایش داده و GDP رادستخوش تغییر کنند. با چنین رویکردی و با ارتقای این حوزه می‌توانیم انتظار داشته باشیم سهم شرکت‌های دیگر از GDP با استفاده از شرکت‌های دانش بنیان به میزان قابل توجهی برسد. در برخی از کشورها سهم شرکت‌های دانش بنیان شاید به 6 درصد هم نمی‌رسد اما تأثیری که این شرکت‌ها روی سایر حوزه‌ها گذاشته‌اند موجب شده تا حدود 40 درصد GDP کشور آنها افزایش پیدا کند.

آیا نیروی کار ماهر و فنی برای این نوع اشتغال در کشور وجود دارد؟
در برخی از حوزه‌ها در کشور به تعداد قابل توجهی نیروی کار ماهر و فنی وجود دارد اما در برخی دیگر چنین نیست و اگر دانش بنیان را صرفاً در شرکت‌های های­تک تعریف کنیم، در برخی از صنایع پیشرفت‌های خوبی را تجربه کرده‌ایم که این امر حاصل اکتشاف مناسبی بوده که کارآفرینان انجام داده‌اند. برخی از این صنایع که پیشرفت قابل توجهی داشته‌اند شامل هوا فضا، داروهای بایو، صنعت آی‌سی‌تی، نانو و... هستند. به‌طوری که ظرفیت خوبی از نیروهای ماهر وجود داشته و افرادی که در همین حوزه‌ها تحصیل کرده‌اند به آنها پیوسته و موجب شده ما شاهد حضور نیروی کار ماهر در برخی از مشاغل باشیم. لازم است در سایر حوزه‌ها نیز چنین اقداماتی را انجام دهیم و در صورت لزوم نیز به کشورهای همسایه و سایر کشورها که در این حوزه رشد کرده‌اند بپیوندیم. با چنین عملکردی علاوه بر اینکه از دانش آنها استفاده می‌کنیم، رفت و آمد نیروهای ماهر و متخصص نیز کمک می‌کند تا سطح نیروی کار در این حوزه‌ها ارتقا پیدا کند. پیام امسال که از سوی مقام معظم رهبری تعیین شده می‌تواند نقطه عطفی در حوزه اشتغال باشد به شرطی که بخوبی در کشور اجرا و سیاستگذاری‌ها نیز در همین جهت تعیین شود. در چنین شرایطی ما شاهد جهشی در تولید و اشتغال خواهیم بود و چرخ توسعه کشور با شتاب بیشتری حرکت خواهد کرد.