گرد و غبار راه حل فوری ندارد

محمدطالب حیدری  
رئیس هواشناسی سابق کردستان
در روزهای اخیر بحران آلودگی هوا ناشی از طوفان‌های گرد و خاک با منشأ خارجی، در گستره وسیعی از کشور مشکلات جدی برای مردم ایجاد کرده است. درخصوص تبعات ناگوار این طوفان‌ها به نظر می‌‌رسد که هنوز عمق فاجعه در حوزه‌های سلامت، اقتصاد و اجتماع آن طور که شاید و باید درک نشده است.
گرد و خاک و غبار در این تراکم و دوام زمانی در کاهش کیفیت زندگی کلیه جانداران تأثیرگذار است؛ به گونه‌ای که انسان سالم را بیمار و زندگی بیماران ریوی و قلبی و سالمندان را بیش از پیش تهدید می‌‌کند. در این وضعیت حتی زنبور عسل راه کندویش را گم کرده و گوسفند از چرای علف‌های آلوده شده پرهیز می‌‌نماید.  گرد و خاک در فصل بهار که زمان زایش طبیعت است انبوهه گل، خوشه و شکوفه درختان و گیاهان را ضایع کرده و سبب کاهش کمی و کیفی محصولات می‌‌شود. همچنین تلفات انواع پرندگان به‌دلیل حساسیت سامانه تنفسی‌شان  به‌طور چشمگیری افزایش می‌‌یابد.
در حقیقت ترکیبی از عوامل طبیعی، اقلیمی و دستکاری‌های انسان، توازن بین آب و خاک و هوا را در گستره وسیعی از عراق، سوریه، اردن و شمال عربستان از بین برده و به کانون اصلی فورانی گرد و خاک برای منطقه و بویژه  نیمه شرقی عراق و نیمه غربی و حتی مرکزی ایران  تبدیل می‌‌کند. دوره‌های طولانی‌تر خشکسالی در منطقه، مهار سیلاب‌های شبکه رودخانه‌های منطقه بویژه دجله و فرات با احداث سدهای بزرگ و کوچک، خشک شدن گستره‌های تالابی و هورهای عراق و سوریه، فرسودگی ساختار طبیعی  و دانه‌بندی  خاک، باعث شده تا با اندک تلاطمی، حجم عظیمی از این خاک‌ها وارد هوا شده و به جریان‌های معمول در فضای فلات ایران سرایت کند.
امروزه هواشناسان ایران و منطقه با شناخت رابطه بین گسترش ناپایداری جوی و کنش هوا و این گستره‌های آسیب دیده زمین، بخوبی و با دقت قابل قبول وقوع این پدیده ترکیبی را پیش بینی می‌‌کنند. تصاویر ماهواره‌ای طوفان‌ها از بدو شکل‌گیری قابل مشاهده است. مسیر و الگوی گسترش این طوفان‌ها در ماه‌های مختلف سال متفاوت بوده و بدترین شرایط، زمانی اتفاق می‌‌افتد که در محل تشکیل گرد و خاک، هوا ناپایدار اما بر روی نیمه غربی ایران هوا پایدار و یا نسبتاً پایدار باشد. در چنین شرایطی گرد و خاک تلنبار شده در هوا به دلیل سکون نسبی در زمانی طولانی تخلیه و به سطح زمین رسوب می‌‌کند. این شرایط بیشتر در خرداد و تیرماه مشاهده شده است که یکی از شدیدترین آنها در روزهای 13 و 14  تیرماه  1388  رخ داد که حتی تهران را نیز به تعطیلی کشاند. از سویی دیگر سامانه ناپایدار جوی در روز جمعه 12 تیرماه، سبب شکل‌گیری صدها کیلومتر غبار غلیظ به ارتفاع صدها متر در عراق شد. از صبح شنبه نیز این غبار به مرز استان‌های کردستان، کرمانشاه و ایلام رسیده و دید افقی را در بسیاری از ایستگاه‌های هواشناسی به زیر صد متر کشاند.
اما با توجه به ترکیبی و تدریجی بودن عوامل ایجادکننده شرایط مساعد برای گرد و غبار در منطقه، باید این موضوع را پذیرفت که این معضل راه حل فوری و فردی ندارد؛ یعنی هیچ کشوری در منطقه به تنهایی قادر به حل این مشکل نیست. این معضل با توجه به گستردگی آن قطعاً معضلی در سطح ملی بوده و حل نهایی  آن در گرو تدبیر و پیگیری در ایجاد هماهنگی‌های بین‌المللی و منطقه‌ای است؛ که لازمه آن نیز تدوین برنامه‌‌های راهبردی و بلندمدت است. اما دولت تا زمان رسیدن به یک راه حل قطعی، باید با اتخاذ برنامه‌های کوتاه مدت، تبعات منفی این معضل را برای مردم به حداقل برساند. همچنین بخش مهمی از اعتبارات مربوط به [کاهش میزان] این گرد و غبارها را در راه سلامتی و بهداشت مردمی که در شرایط بحران ناچار به زندگی و انجام وظیفه‌اند هزینه کند.
دولت باید از مشاوره بخش‌هایی استفاده نماید که به فکر حل اساسی معضلند نه حل موضعی آن. برای مدیریت بحران‌های آلودگی جوی نیز باید پس از اعلام هواشناسی، جلسه ستاد مدیریت بحران در سطوح لازم استانی و یا ملی تشکیل داده و تصمیم‌های مدیریتی لازم را قبل از بروز بحران اتخاذ کند. دستگاه‌های مسئول نیز در شرایط بحرانی، می‌‌توانند با اطلاع‌رسانی و ارائه آموزش‌های لازم، خسارات  بهداشتی و انسانی را تا حد بسیار زیادی کاهش دهند. از طرفی مردم نیز باید مدت زمان قرارگیری در معرض هوای آلوده را به حداقل رسانده و در صورت اضطرار حتماً از ماسک‌های فیلتردار استفاده کنند. آنها باید فعالیت‌های ورزشی و تفریحی را در این هوا تعطیل کنند و حتی‌المقدور از هوای سالم داخل فضاهای بسته با باز نکردن در و پنجره و سایر تمهیدات در محافظت از خود بکوشند.