حیات سیستان در گرو حیات هامون

زهرا قریشی
دانش‌آموخته دیپلماسی آب و هیدروپلیتیک
تجربه تاریخی نشان داده است که هرگاه در سیستان اراده محلی برای دریافت آب شکل گرفته است، دولت مرکزی نسبت به درخواست خطه با ارزش شرق کشور بی‌تفاوت نبوده و تأمین آب این منطقه را در دستور کار خود قرار داده است. برای نمونه یکی از علل عمده انعقاد معاهده 1973 (1352 شمسی) ایران و افغانستان بر سر رودخانه هیرمند، مطالبه‌گری گسترده مردم سیستان از سال 1952 (1331 شمسی) بوده است. این مطالبه گری در آن دوره توانست به نیاز مربوطه در آن دوره (تأمین آب برای شرب و زراعت) پاسخ دهد. اما در سال 2022 نیاز منطقه چیست؟ و راهکار محلی تأمین این نیاز چگونه است؟ در این سال‌ها مهم‌ترین نیاز منطقه سیستان «تأمین حقابه محیط‌ زیست» است.
از بین رفتن و خشک شدن تالاب‌های هامون در خلال چند دهه گذشته متأسفانه ساختار اجتماعی منطقه سیستان را با تغییرات اجتماعی مواجه کرده است. زیرا تالاب‌های بین‌المللی هامون به لحاظ اقتصادی، امنیتی، اجتماعی، فرهنگی، زیست‌بومی و حیاتی برای منطقه سیستان ارزشمند هستند. ارزش بین‌المللی تالاب‌های هامون، به‌عنوان بزرگ‌ترین دریاچه آب شیرین شرق فلات ایران و یکی از سایت‌های ثبت‌شده در کنوانسیون رامسر، در آن است که می‌تواند با فصل مشترک فعالیت‌ سازمان‌های بین‌المللی مرتبط باشد و توجه جهانیان را به منطقه جلب کند و نمونه‌ آن کمک 10 میلیون یورو توسط سازمان ملل و اتحادیه اروپا در سال 2020 برای احیای تالاب‌های هامون است. در ارزش فرهنگی تالاب هامون می‌توان به اهمیت مذهبی، تاریخی و فرهنگی -اجتماعی هامون سرزنده که باعث هویت دادن به مردم سیستان، افزایش ارتباط عاطفی مردم و حفظ روحیه مشارکت، آرامش روح و روان، سرزندگی و نشاط مردم، افزایش امید به زندگی، افزایش روحیه شکر‌گزاری و عبودیت و تأثیر بر رفتار و کردار مردم بومی می‌شود، اشاره کرد. ارزش اقتصادی تالاب‌های هامون و تولیدات حاصل‌ از آن مطابق  برآورد سال 1385 دریاچه هامون چیزی حدود ۳۳۱ میلیارد تومان بوده است. ایجاد اشتغال با توسعه گردشگری بویژه طبیعت‌گردی، توسعه کشاورزی، صنایع‌دستی (حصیربافی)، صید و صیادی، دامداری و تأمین علوفه و تأمین برخی گیاهان دارویی که می‌توانند بار اقتصادی زیادی را از دوش دولت و اقتصاد کشور بردارند از جمله فعالیت‌های اقتصادی وابسته به هامون است. در خصوص ارزش امنیتی، قابل ذکر است که تالاب‌های هامون عامل افزایش ارتباطات مرزی و جلوگیری از ناامنی فیزیکی در منطقه بوده‌اند. با از بین رفتن تالاب هامون درگیری‌های مرزی میان مردمان محلی تشدید شده است. از بین رفتن این تالاب‌ها منجر به مهاجرت مردم از منطقه شده است که خالی شدن منطقه مرزی از سکونت تبعات امنیتی برای نوار شرقی کشور ایجاد کرده است. در حالی که وجود تالاب‌های هامون از مهاجرت اهالی سیستان ممانعت می‌کرد. همچنین از بین رفتن تالاب هامون سبب شده است که برای حفاظت از  دایک مرزی ناسازگار با محیط‌ زیست ،  دیوار مرزی ایجاد شود که از ورود همان اندک آبی که افغانستان به ایران رهاسازی می نماید نیز ممانعت شود.
 ارزش اجتماعی تالاب هامون در وجود بهره‌برداران پرشمار از این تالاب و ممانعت از مهاجرت اهالی سیستان است که باعث ماندگاری مردم در منطقه شده و از ناهنجاری‌های اجتماعی بر اثر شغل‌های کاذب جلوگیری می‌کند. همچنین حفظ ذخایر ژنتیکی، حفظ تنوع زیستی (فون و فلور)، تغذیه‌ آب‌های زیرزمینی، تأمین آب شرب دام‌ها، محل زمستان‌گذرانی پرندگان مهاجر، محل زیست ماهیان و سایر آبزیان و پناهگاه حیات وحش از ارزش‌های زیست‌بومی تالاب‌های هامون است. از سویی دیگر، تالاب هامون‌  با ظرفیت پذیرش سیلاب‌های بالادست باعث تثبیت خاک، جلوگیری از آتش‌سوزی، کاهش ریزگردها و گرد و غبار، جذب آلاینده‌ها برای تلطیف هوا و کاهش بیماری‌های گوارشی، چشمی، تنفسی می‌شود که این دسته از ویژگی‌ها مربوط به ارزش حفاظتی آن است. از این‌رو، تأمین حقابه زیست‌محیطی تالاب‌های هامون برای حفاظت و مصرف پایدار، منصفانه و صلح‌آمیز آب توسط انسان و اکوسیستم برای حفظ جامعه و محیط‌ پیرامونی از آسیب قابل توجه  فراوانی برخوردار است که با از بین رفتن و خشک شدن تالاب‌های هامون در خلال چند دهه گذشته در اثر توسعه فناوری‌های ناسازگار با بستر اجتماعی و کنترل منابع آبی ورودی به این تالاب‌ها این ارزش‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست‌بومی و حیاتی دچار تغییر شده‌اند.
راهکار محلی تأمین نیاز زیست‌محیطی به‌عنوان مهم‌ترین مسأله حال حاضر سیستان، در دو سطح قابل بحث است: یک- شکل‌گیری مطالبه مردمی و دو- پرهیز سیاسیون از فرصت‌سازی و دادن وعده‌های رأی‌ساز و بدون نتیجه. مردم سیستان با مطالبه نیاز اصلی خود (تأمین آب زیست‌محیطی) باید صدای خود را به گوش تهران برسانند و پژوهشگران باید صدای مردم مظلوم سیستان در فضای بین‌المللی و ملی باشند. نمایندگان مجلس و فرمانداران باید عزم خود را جزم کرده و اجازه انجام اقدامات پوپولیستی به همتاهای خود ندهند. این دو سطح اقدامات منجر خواهد شد که مطالبه حقابه محیط زیستی هامون به‌طور جدی در دستور کار دولت قرار گیرد، دولتمردان به اقدامات کم و کوتاه مدت محدود نشوند، پیگیری حقابه سیستان با تغییر دولتمردان  از دستور کار خارج نشود و با ورود دولت جدید به مسأله رأی ساز هم تبدیل نشود. زیرا حیات سیستان در گرو حیات هامون است.