خیز ریزگردها از دل ۴۲ تالاب خشک شده

بیتا میرعظیمی
خبرنگار
 گرد و غبار چند سالی است که روزگار مردم شهرهای کشورمان را سیاه و خاکستری کرده است اما طی چند ماه اخیر این معضل شدت بیشتری پیدا کرده و صدمات جبران‌ناپذیری را نیز به پیکره زیست محیطی کشور وارد کرده است. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، منشأ داخلی بیشتر ریزگردهای ایران، تالابی بوده و در صورت ادامه روند خشک شدن تالاب ها و عدم تأمین حقابه آنها می‌توانند به کانون های جدید تولید گرد و غبار در کشور تبدیل شوند. رئیس گروه منابع آب، پایش و آینده پژوهشی تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌ زیست، در گفت‌و‌گو با «ایران» می‌گوید: از ۲۲۶ تالابی که در فهرست مدیریت سازمان حفاظت محیط‌ زیست قرار دارند، ۴۲ تالاب از جمله (هورالعظیم، بختگان، شادگان، هامون، صالحیه، ارومیه، میقان و...) منشأ گرد و غبار هستند.
 تبدیل ۴۳ درصد از تالاب‌ها به کانون گرد و غبار
«صدیقه مدرس طباطبایی» نسبت به تبدیل ۴۳ درصد از تالاب‌های کشور به کانون گرد و غبار هشدار داده و می‌گوید: اگر شرایط تالاب مطلوب نبوده و نیاز آبی آن تأمین نشود، می‌تواند به کانون جدید گرد و غبار در کشور تبدیل شود. همچنین یکی از آثار تشدید تخریب تالاب‌ها، تبدیل شدن بخش‌های وسیعی از بستر آنها به منشأ گرد و غبار و شدت بخشیدن به غلظت ریزگردها در اطراف تالاب است؛ این در حالی است که در برخی موارد اثرات آن از مرزهای کشورها عبور کرده و بخش‌های وسیعی از زمین را دربرمی‌گیرد.
به گفته رئیس گروه منابع آب تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌ زیست، وضعیت کنونی تالاب‌های کشور ناشی از عدم تأمین نیاز آبی آنها از سوی شرکت‌های آب منطقه‌ای وابسته به وزارت نیرو است. از مهم‌ترین اثرات تخریبی عدم تأمین نیاز آبی تالاب‌ها نیز می‌توان به افزایش شوری آب تالاب، کاهش ظرفیت زیستگاهی، کاهش شدید توان حمایت کنندگی تالاب‌ها از معیشت جوامع بهره‌بردار و بومی و خشک شدن تالاب اشاره کرد.
به گفته این مقام مسئول، در حال حاضر پروژه‌های تعیین نیاز آبی محیط‌ زیستی 36 مجموعه تالابی و رودخانه‌ای خاتمه یافته و 14 مجموعه در دست مطالعه و بازنگری قرار دارد. از سویی دیگر تخصیص و تأمین نیاز آبی محیط‌ زیستی تالاب‌ها و رودخانه‌های کشور طی جلسات مشترک کارگروه آب و محیط‌ زیست با بخش‌های مختلف وزارت نیرو و رؤسای حوضه‌های 9 گانه، به‌صورت مستمر در دست پیگیری قرار دارد.
تأمین حقابه محیط‌ زیستی تالاب ها
در همین حال «مهری اثنی عشری» مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران نیز به «ایران» می‌گوید: تالاب‌ها، اکوسیستم‌های حساسی هستند که اگر به‌صورت پایدار حفاظت نشوند، مشکلات زیادی برای طبیعت و انسان به وجود می‌آید؛ افزایش گرد و غبار و ریزگردها نیز یکی از این مشکلات می‌باشد. از طرفی با شروع فصل گرما و آغاز مشکلات کم آبی در تالاب‌ها، علاوه‌بر به خطر افتادن تنوع‌ زیستی، گیاهی و جانوری، گردوغبارهای محلی نیز تشدید شده و دود آن دوباره به چشم صنعت، کشاورزی و سلامت انسان‌ها می‌رود.
به گفته اثنی عشری، تأمین حقابه محیط‌ زیستی تالاب‌ها، یکی از مهم‌ترین بخش‌های حفاظت از تالاب‌ها به شمار می‌رود. طبق قانون حفاظت، مدیریت و احیای تالاب‌های کشور نیز تعیین میزان نیاز محیط‌ زیستی تالاب‌ها برعهده سازمان حفاظت محیط‌ زیست و تأمین آن نیز برعهده وزارت نیرو قرار گرفته است. برای حفاظت تالاب‌ها و بهره‌برداری بلندمدت از این زیست بوم‌های ارزشمند، باید تمامی دست اندرکاران و بهره برداران مشارکت داشته و با تأمین حقابه موردنیاز، این اکوسیستم حساس را از تبدیل شدن به مرکزی برای گردوغبار در آینده نجات دهند.
حقابه تالاب «میانگران» تأمین شود
اما این روزها تالاب «میانگران» در فاصله یک و نیم کیلومتری شهرستان ایذه، همانند بسیاری از تالاب‌های کشور حال و روز خوبی نداشته و خشک‌ترین روزهای خود را در دهه‌های اخیر تجربه می‌کند. در حقیقت خشکسالی امان این تالاب را بریده و فرضیه تبدیل این منطقه به مرکزی برای گرد و غبار در شمال شرقی استان خوزستان را بیش از پیش قوت بخشیده است.
«احمد امیری» رئیس اداره حفاظت محیط‌ زیست شهرستان ایذه، به کاهش سطح آب تالاب میانگران در پایین‌ترین سطح خود طی 10سال اخیر، اشاره کرده و به «ایران» می‌گوید: حقابه تالاب میانگران، طی سال های گذشته از نزولات جوی و روان‌آب‌های سطحی سرازیر شده از شهر ایذه به سمت این تالاب، تأمین می‌شد. اما در سال های گذشته، به‌دلیل وضعیت بد نزولات جوی، خشکسالی‌های پی درپی و عدم بارش باران در شهرستان ایذه، وضعیت اکوسیستم این تالاب بشدت تحت تأثیر قرار گرفته است. به گونه‌ای که در آخرین بازدیدهای میدانی از وضعیت این تالاب، سطح آب موجود در پناهگاه حیات وحش میانگران به ‌پایین ترین حد خود در طول ۱۰ سال اخیر رسیده است. همچنین براساس آخرین آمار به‌دست آمده، از ۲ هزار و ۴۴۰ هکتار مساحت این تالاب، تنها ۲۴ درصد از آن دارای آب است که این میزان تنها ۵۷۶ هکتار این تالاب را دربرمی‌گیرد.
به گفته این مقام مسئول، با توجه به اینکه حقا‌به‌ای برای حیات تالاب میانگران تاکنون در نظر گرفته نشده و تنها منبع تغذیه آبی آن طی سال های گذشته، روان‌آب‌های سطحی و نزولات جوی بوده است، ضرورت تأمین حقابه آن از طریق طرح انتقال و تأمین آب شهرستان‌های ایذه و باغملک از دریاچه سد کارون ۳ بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود.
وی می‌افزاید: در حال حاضر حقابه تالاب در 3 سناریو ترسالی، خشکسالی و معمولی کارشناسی شده و در طرح جامع مدیریتی برآورده شده است. در همین راستا نیز امیدواریم در طرح جامع انتقال آب شهرستان‌های ایذه و باغملک، حقابه این تالاب تأمین شود.
حال ناخوش «پریشان» و «بختگان»
از سویی دیگر، ناخوشی حال تالاب‌های پریشان و بختگان، نیز کم از بداقبالی و پریشان حالی دیگر تالاب‌های کشور ندارد. تالاب‌هایی که اگر درمانی برای دردشان پیدا نشود، به مرکزی برای تولید ریزگردها تبدیل شده و با زوال حیات خود، ناقوس مرگ اکوسیستم منطقه را نیز به صدا درخواهد آورد.
شوربختی بختگان!
«نبی‌الله مرادی»، معاون محیط‌ زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط‌ زیست استان فارس در این خصوص به «ایران» می‌گوید: در حوزه آبخیز تالاب بختگان 3 سد درودزن، ملاصدرا و سیوند احداث شده است که طی سال های گذشته حقابه این تالاب را تأمین نکرده‌اند. اما در سال‌های 1398 و 1399، 100 میلیون مترمکعب آب از سد‌های درودزن به تالاب رهاسازی شد. با افزایش پلکانی رهاسازی آب به تالاب در دو سال متوالی، این امید قوت گرفت که حقابه بر اصلی سد، تالاب بختگان بوده که طبق قانون بعد از آب شرب، نیاز آبی تالاب باید تأمین شود. اما متأسفانه در سال 1400 این اتفاق رخ نداده و به رغم مکاتبات گسترده به آب منطقه‌ای استان و استانداری و... حقابه این تالاب تأمین نشده و با توضیح اینکه؛ ذخیره اندک آبی سد درودزن و ملاصدرا با توجه به تداوم خشکسالی بیم عدم تأمین آب شرب می‌رود و از آنجایی که اولویت اصلی آب شرب است؛ حقابه تالاب‌های بختگان و طشک رها‌سازی نشد.
پریشان در چاه افتاد
این مقام مسئول با اشاره به اینکه در سال‌های گذشته نیاز آبی تالاب پریشان به‌دلیل نبود سدی در بالادست، از نزولات آبی و چشمه‌های کارستی و آبرفتی تأمین می‌شد، می‌گوید: از 40-50 سال پیش تعداد و عمق چاه‌های کشاورزی و قدرت موتورهای برداشت آب در اطراف پریشان افزایش پیدا کرده است؛ به گونه‌ای که هم اکنون حدود هزار حلقه چاه از جمله 300 حلقه چاه غیرمجاز در اطراف این تالاب حفر شده است. همچنین بارندگی کاهش پیدا کرده و با افزایش برداشت آب در حوضه آبخیز و اطراف دریاچه پریشان، بالای 40 میلیون مترمکعب، کسری مخزن زیرزمینی ایجاد شده است.
«نبی‌الله مرادی» می‌افزاید: برای تأمین حقابه این تالاب‌ها باید مردم پیشقدم شده و برای نجات خود و محیط‌ زیست و پایداری سرزمین، چاه‌های بدون پروانه خود را پر کرده  و حتی افراد دارای چاه‌های دارای پروانه نیز دست از برداشت بی‌رویه و مازاد بر پروانه آب بردارند. همچنین وزارت نیرو جدیت و اراده قوی در تأمین کنتورهای حجمی داشته و جهاد کشاورزی با سیاستگذاری و عمل به تغییر الگوی کشت، میزان نیاز آبی را کاهش دهند. از طرفی امید است تا با ساخت سد نرگسی در 40 کیلومتری پریشان، 20 میلیون مترمکعب آب در سال به پریشان منتقل شود. در هر صورت باید به شرایط وخیم این دو تالاب توجه ویژه‌ای شود تا روند خشکی تالاب ها متوقف و احیای آنها شروع شود؛ تا از خشک تر شدن تالاب‌های پریشان و بختگان و تبدیل آنها به محلی برای برداشت ریزگردها جلوگیری شود.

نیم نگاه

از ۲۲۶ تالابی که در فهرست مدیریت سازمان حفاظت محیط‌ زیست قرار دارند، ۴۲ تالاب از جمله (هورالعظیم، بختگان، شادگان، هامون، صالحیه، ارومیه، میقان و...) منشأ گرد و غبار هستند.
اگر شرایط تالاب مطلوب نبوده و نیاز آبی آن تأمین نشود، می‌تواند به کانون جدید گرد و غبار در کشور تبدیل شود.
یکی از آثار تشدید تخریب تالاب‌ها، تبدیل شدن بخش‌های وسیعی از بستر آنها به منشأ گرد و غبار و شدت بخشیدن به غلظت ریزگردها در اطراف تالاب است.
در حال حاضر پروژه‌های تعیین نیاز آبی محیط‌ زیستی 36 مجموعه تالابی و رودخانه‌ای خاتمه یافته و 14 مجموعه در دست مطالعه و بازنگری قرار دارد.