چگونه تصمیم‌گیری‌های مؤثری برای حل مسأله داشته باشیم؟

دکتر محمد رضا ایمانی
روانشناس

تصمیم‌گیری یک مهارت آموختنی و مؤثر در فرایند زندگی ما است و بواسطه برخورداری از این مهارت توان مواجهه و حل بسیاری از مسائل، مشکلات و معضلات را خواهیم یافت. در کارزار زندگی برای بهره‌مندی از یک تصمیم‌گیری خوب باید از 7 گام اصلی استفاده کرد.
1- شناسایی مسأله  یا مشکل، 2- گردآوری اطلاعات کامل از مسأله یا مشکل و ابعاد آن، 3- شناسایی راهکارهای احتمالی برای حل آن، 4- بررسی جوانب و پیامدهای احتمالی، 5- انتخاب بهترین گزینه برای اقدام، 6- اقدام لازم برای اجرای تصمیم، 7- بررسی و بازبینی بازخوردهای دریافتی
اگرچه همواره تلاش ما برای اخذ بهترین تصمیم‌ها اما گاهی به‌دلیل خصوصیات رفتاری در انتخاب تصمیم دچار تردید (پارادوکس) می‌شویم. بری شوارتز در کتاب «پارادوکس انتخاب» معتقد است: «وجود انتخاب‌های فراوان، به جای اینکه احساسات خوب را افزایش دهد باعث ایجاد اضطراب، افسردگی و اتلاف وقت می‌شود. ما در مواجهه با فرصت‌های فراوان، استرس می‌گیریم و در صورت انتخاب  اگر انتخاب‌مان اشتباه باشد بشدت پشیمان می‌شویم.»حال آنکه زمانی که انتخاب‌هایمان فراوان باشد همواره این سؤال را از خود می‌پرسیم که چرا این را انتخاب کردیم؟ در حالی‌که می‌توانستیم چیز دیگری را انتخاب کنیم؟ داشتن حق انتخاب فراوان، انتظارات ما را بالا می‌برد و با خود می‌گوییم با وجود این همه حق انتخاب، چرا به کم راضی باشم؟
در این مواقع ما دچار تردید می‌شویم. گاهی علاقه‌مندیم بالاترین حد ممکن از یک انتخاب را انجام دهیم و گاهی هم به‌دنبال یک انتخاب خوب اما آسان.
افرادی که بیشترین وسواس را برای انتخاب بهترین‌ها دارند معمولاً برای یک خرید ساده زمان بسیار زیادی را صرف جست‌و‌جو و مقایسه قیمت، کیفیت، زیبایی و متفاوت بودن می‌کنند و البته پس از خرید  دست از مقایسه بر نمی‌دارند و حس رضایتمندی را نمی‌توان در آنها یافت. در مقابل افراد دیگری هستند که برای یک انتخاب به استانداردها و رفع نیازهایشان در حد قابل قبول توجه دارند. نکته مهم تفاوت دیدگاه‌ها در انتخاب و بازخوردهای پس از آن است.
گروهی براحتی تصمیم می‌گیرند و زندگی خود را در چهارچوب‌های لازم و استاندارد پیش می‌برند و همواره حال خوشی از این تصمیمات دارند و گروهی دیگر با سخت‌گیری و تحمل فشارهای مختلف یک تصمیم می‌گیرند و با آن تصمیم، خود را به چالش می‌کشند.
آنچه در تصمیم‌گیری‌ها و برخورداری از قابلیت حل مسأله بسیار مهم است. مهارت حل مسأله عبارت است از: برخورد فعالانه در جست‌ و‌ جو و تشخیص مسائل، مشکلات و فرصت‌ها، استفاده از منطق و مهارت قضاوت در جمع‌آوری و تحلیل اطلاعات و جست‌و‌جو و خلق راهکارها، مقایسه راهکارهای مختلف و انتخاب بهترین شیوه برای مواجهه با یک مسأله.
اما حل مسأله نیز دارای موانعی است که عبارتند از:
- تفسیر وجود مشکل به‌عنوان نشانه ضعف درونی در خود
- بروز آن را نشانه‌ای بر بی‌کفایتی و بی‌استعدادی خود دانستن
- سرزنش خود
- اجتناب از مشکلات به جای حل آن
- بروز رفتارهای تکانشی
- احساس نا امیدی و درماندگی
- ناتوانی در پیش‌بینی رفتارها و پیامدهای آن
این سؤال پیش می‌آید که منظور از تبدیل مشکل به مسأله چیست؟ در مناسبات مختلف زندگی همین‌که متوجه می‌شویم جایی کارمان می‌لنگد و همه چیز، خوب و مطلوب نیست، به مشکلی برخورده‌ایم و به آن توجه کرده‌ایم. توجه به مشکل بسیار مهم است و اگر مشکل را نبینیم، به احتمال زیاد آن مشکل عمیق‌تر، گسترده‌تر و پیچیده‌تر می‌شود و در آینده ما را با مشکلات بزرگتر و جدی‌تری روبه‌رو خواهد کرد،اما دیدن (شناسایی) مشکل  کافی نیست. حال باید مشکل را به مسأله تبدیل کرد، به این معنی که:
الف) ابتدا باید ببینیم که وضعیت فعلی مشکل چیست. ب) سپس مشخص کنیم که وضعیت مطلوب ما چیست و چه کار باید بکنیم
ج) در ادامه باید راهکارهایی برای تغییر وضعیت موجود و رسیدن به وضعیت مطلوب جست‌و‌جو کنیم؛
اصول حل مسائل کدامند؟
نخست، جهت‌گیری صحیح نسبت به مشکل(سرزنش نکردن خود یا دیگران، عدم جست و جوی برای یافتن مقصر، عدم بزرگ‌نمایی و طبیعی دانستن وجود و بروز مشکل)
دوم، ارائه تعریف دقیق و مشخص از مشکل(تکه تکه کردن مشکلات به قطعات کوچکتر، مشخص کردن اینکه مشکل به چه کسی  یا چیزی ارتباط دارد، روشن و واضح کردن ابعاد و زوایای یک مشکل)
سوم، پیدا کردن راه‌حل‌های زیاد و متعدد(استفاده از تکنیک‌های بارش فکری، رها کردن سانسور ذهنی، یافتن راه‌حل‌های متعدد، بررسی راه‌حل‌های منفی)
چهارم، ارزیابی راه‌حل‌های موجود با استفاده از تفکر انتقادی(استفاده از تفکر اگر... آن وقت...، آیا این راهکارها قابلیت اجرایی دارند؟ آیا این راه‌حل‌ها مناسب هستند؟ آیا این راهکارها ضروری هستند؟)
پنجم، تدوین برنامه برای اجرای راه‌ حل(کسب اطلاعات لازم، جست‌و‌جوی منابع و امکانات، زمان‌بندی اجرایی و اقدام برای اجرای راه‌حل)