تأسیس سلسله‌های متعدد بازتاب اندیشه‌های فاطمی‌(س)

اسماعیل علوی
دبیر گروه پایداری

​​​​​​​از بزرگ‌ترین ویژگی‌های معصومین(ع)، هدایتگری، تبیین معارف الهی و مرجعیت تشخیص حق از باطل است. وجود مبارک حضرت فاطمه(س) که از مقام عصمت برخوردار است و از ارکان خمسه طیبه اهل بیت(ع) به‌شمار می‌رود، نیز از این ویژگی مستثنی نیست. از جمله میراث حضرت فاطمه(س) که از ماهیت هدایتگری برخوردار است و آن حضرت بعد از رحلت رسول گرامی اسلام(ص) بر آن پای فشرد، پیگیری موضوع جانشینی پیامبر اکرم(ص) بود؛ موضوعی که در ذیل باورهای دینی جای گرفته و به واقعه غدیر و ده‌ها روایت و شاهد قرآنی مستند می‌شود. بر مبنای این باور که یکی از اصول پنج‌گانه مکتب امامیه را شامل می‌شود، طیف معارف گسترده‌ای با مضامین هدایت و الزامات آن شکل گرفته که دامنه بحث پیرامون این موضوع را از اشخاص و شخصیت‌ها فراتر می‌برد. این اصل بر این منطق استوار است که از عدل و لطف الهی به دور است که بعد از کوچ آخرین فرستاده خدا از میان مردمان، موضوع هدایت بلاتکلیف بماند. چرا که همان ملاحظات عقلانی که ارسال رسل و انبیای الهی را اجتناب‌ناپذیر می‌کرد، ایجاب می‌کند که در غیاب آنان، هدایتگران معصومی برای هدایتگری مردم تعیین شوند، زیرا در غیر این صورت تنزیل کتاب و ارسال رسول با اصل نبوت در تعارض قرار می‌گرفت و تنها در صورت تحقق چنین امر مهمی می‌توان اهداف و برنامه‌های مکتب آسمانی اسلام را پی گرفته و از انحراف و تحریف بازداشت. مفهومی که امیرالمؤمنین علی(ع) در تبیین آن چنین فرموده است: «خداوندا تو آگاه هستی که به خاطر رسیدن به دنیا و حکومت در آن با باطل نجنگیدم، بلکه فقط برای این بود که معالم دین تو را ایراد کنم و اصلاح را در بلاد تو ظاهر گردانم تا کسانی که مظلوم شدند در ایمنی باشند و حدودی که تعطیل شده برگردانده شود.»
از این‌رو در ایام بعد از رحلت رسول خدا(ص) از سوی حضرت فاطمه(س) اقداماتی صورت گرفت که در تاریخ انعکاس وسیع یافت. از جمله بازتاب‌های اقدامات آن حضرت در فاصله رحلت پیامبر اکرم(ص) و شهادت حضرتش(س)، بهره‌برداری نحله‌ها و جریان‌های سیاسی از این اقدامات است که حتی منجر به تأسیس سلسله‌هایی همچون فاطمیان در مصر و ادریسیان در آفریقا و آل‌بویه در ایران شد. حال آنکه مد نظر مکتب امامیه، طبق صریح آیه قرآنی «لا ینال عهدی الظالمین» برپایی حکومت جهت رسیدگی به امور مسلمانان با تأکید بر عدالت است و تعالیم شیعه بر عنصر عدالت به عنوان ضرورتی قطعی و مطلق در امر حکومت‌داری اصرار دارد. زیرا هدف از حکومت در شریعت اسلامی، استمرار هدایت الهی، رشد عقول، ترویج همدلی و برادری میان آحاد اجتماع و به‌کارگیری طرح‌ها و برنامه‌های متنوع با قصد تأمین سعادت دنیوی و اخروی مردمان است که بدون شرط عدالت نمی‌توان به آنها دست یافت و عدالت مطلق تنها با ملکه عصمت و دانش الهی همراه و عجین است. از منظر مکتب امامیه، فقط خداوند است که از وجود صفات علم و پرهیز از گناه و خطای افراد تا سطح عصمت خبر دارد. لذا فقط خدا می‌تواند این افراد را تعیین و برای هدایت امت پیامبر خاتم، معرفی و تحقق اهداف رسالت را تأمین کند.
اما این ملاحظات مانع از آن نبود که سلسله‌هایی با رویکرد به جا آوردن خواسته حضرت فاطمه(س) شکل نگیرد. گرچه تأسیس این سلسله‌ها با پشتوانه قرار دادن سیره فاطمی، حکایت از اهمیت و تأثیر عمیق آن در روندهای تاریخی دارد، به‌طوری که بازتاب‌هایش موجب روی کار آمدن و استمرار چند قرنه در جغرافیایی پهناور شد، به گونه‌ای که بخش مهمی از تاریخ سیاسی مغرب، اندلس، مصر، ایران و... با ظهور و سقوط دولت‌های شیعه فاطمی درآمیخته است؛ دولت‌هایی که در مراحل بعدی حتی تبدیل به امپراتوری شدند و بیانگر این واقعیت‌اند که اقدامات حضرت فاطمه(س) از ابعاد سیاسی - اعتقادی گسترده‌ای برخوردار است.