حواس‌مان جمع هم باشد

اغلب وقتی می‌خواهم درباره مسأله‌ای یا مفهومی در حوزه سبک‌زندگی شروع به نوشتن کنم، چیزی که ضد و مورد نقض آن است به خاطرم می‌آید. مثلاً حالا یاد فیلم سینمایی «بی‌حسی موضعی» افتادم، یا اتفاقاتی که در سطح شهر میان شهروندان می‌بینم. در رانندگی، در خرید و فروش، در پیاده‌روی و رد شدن از مسائل مختلفی که در خیابان وجود دارد و غیره. یکی از ابعاد سبک‌ زندگی فردی و اجتماعی، «حضور اجتماعی» است. حضور اجتماعی شامل فعالیت و کنشگری افراد در جامعه مانند کار کردن، دانشگاه رفتن، فعالیت‌های مردمی و غیره می‌شود. یکی از مفاهیمی که به حضور اجتماعی مرتبط است، مفهوم «مسئولیت» است. مسئولیت یک ویژگی شخصیتی در ساختار رفتاری و روانی فرد است و ارتباط نزدیکی با رفتارهای اجتماعی دارد. مسئولیت‌پذیری از عوامل فرهنگی و اجتماعی مانند خانواده، مدرسه و فرهنگ عمومی جامعه تأثیر می‌گیرد. مسئولیت‌پذیری در یک تقسیم‌بندی کلی به ابعاد فردی و اجتماعی تقسیم می‌شود. اگرچه جداسازی این دو بعد از هم خیلی سخت است ، اما برخی از صاحبنظران روانشناسی و جامعه‌شناسی بر این تعریف توافق دارند که وقتی فرد خود را نسبت به خود و نیازهای دیگران و موقعیتی که در آن قرار گرفته، مسئول بداند، مسئولیت پذیری فردی دارد و آنجایی که در آرمان‌ها و اهداف اجتماعی مشارکت می‌کند، مسئولیت‌پذیری اجتماعی دارد.

سارا مومنی
دانشجوی دکترای مدیریت رسانه

طبقه، عامل اثرگذار بر مسئولیت‌پذیری
پس از مطالعه مقاله یکی از محققان ایرانی به این نتیجه رسیدم که اغلب نظریات علمی مرتبط با مسئولیت‌پذیری، عوامل مختلفی مانند اختلاف طبقاتی، دینداری و رسانه‌ها را  بر مسئولیت‌پذیری مؤثر می‌دانند. الگوهای مصرف و سبک‌های زندگی به تبع هویت‌های مختلف شکل‌گرفته در طبقات مختلف اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی با هم تفاوت دارد. آدم‌ها به تبع شرایط اقتصاد و فرهنگ برگرفته از طبقه و دین و البته بازنمایی رسانه‌ها، تصمیم می‌گیرند در موقعیت‌های مسئولیت‌پذیری اجتماعی چه واکنشی داشته باشند. آدم‌ها در طبقه‌ای که به آن تعلق دارند، با الگوهای مصرفی متفاوتی از طبقات دیگر، روش زندگی خود را انتخاب و از دیگران مجزا می‌کنند. کالاهای مصرفی، روش‌های لباس پوشیدن، غذا خوردن، تفریح و ورزش، مطالعه و تحصیلات دانشگاهی و غیره، نمادهایی از انتخاب یک روش زندگی به تبع طبقه اجتماعی- اقتصادی افراد است. از آنجایی که اندیشه و عملکرد اجتماعی افراد تحت تأثیر ذائقه‌های برآمده از همین ساخت‌های اقتصادی و اجتماعی است، بنابراین باید گفت مسئولیت‌پذیری به عنوان یک عملکرد اجتماعی متأثر از طبقه‌ای خواهد بود که فرد به آن تعلق دارد.


دین، عامل اثرگذار بر مسئولیت‌پذیری
دورکیم معتقد است که کاهش در اعتقادات و میزان دینداری افراد، زمینه نابهنجاری اجتماعی و کاهش مسئولیت‌پذیری را فراهم می‌کند. در دین ما هم به مسئولیت‌پذیری فردی و اجتماعی افراد در مسائل و نسبت‌های مختلف تأکید شده است، از آثار خوشخویی و حقوق همسایه گرفته تا نوع ارتباط با همکاران و میهمانان و افراد سالخورده تا حفظ محیط زیست و رعایت حقوق حیوانات، همگی به انتخاب مسئولیت‌پذیری برمی‌گردد. مثلاً منظور از مسئولیت‌پذیری در حوزه محیط زیست در دین، توجه به رعایت حق زمین، هوا، آب، خاک، دریا، صحرا، کوه و دشت، گیاهان، حیوانات و سایر عرصه‌های محیط زیستی است که با حیات فرد و جامعه پیوند دارد. حتماً شما هم با نام آوردن عناصر محیط زیستی یاد افراد یا خاطراتی افتادید که به خاطر توجه نکردن و مسئولیت‌پذیر نبودن نسبت به محیط زیست، به نزدیک شدن آن به آلودگی و نابودی کمک کرده‌اند. حضرت رسول(ص) فرمودند: مسلمانان در مراتع و آب و آتش حقوق مشترک و سهم مشابه دارند. آوردن ماشین در روزهای غیرضروری به خیابان‌ها، ریختن زباله در دریا، روشن کردن آتش در جنگل، انداختن ته سیگار در پیاده‌روها، بی‌توجهی به وضع دیگر شهروندان در موقعیت‌های مختلف مانند نشستن روی صندلی‌های اتوبوس و مترو، صف خرید نان یا محصولات دیگر و غیره، همگی امور مختلف روزمره هستند که با آنها درگیر هستیم و انتخاب رفتار ما درباره اینکه نسبت به این مسائل مسئولیت‌پذیر باشیم یا نه به طور مستقیم روی افراد دیگر تأثیرگذار خواهد بود.


رسانه، عامل اثرگذار
 بر مسئولیت‌پذیری
رسانه‌ها هم در حوزه‌های مختلف فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بر مسئولیت‌پذیری فردی و اجتماعی افراد اثرگذارند. گربنر معتقد است که رسانه‌های جمعی بویژه تلویزیون بر اندیشه و عملکردهای اجتماعی اثرگذار هستند. بر این اساس، رسانه‌های جمعی قابلیت ایجاد، کنترل و تغییر نگرش و رفتار مخاطبان را دارند. زمان انتخابات ریاست‌جمهوری، تبلیغات و برنامه‌های رسانه‌ای، حس مسئولیت‌پذیری افراد را برای اثرگذاری انتخاب رئیس‌جمهور بعدی و به تبع آن آینده کشور تحریک می‌کنند یا در بعد اقتصادی می‌توان گفت که تبلیغ و معرفی محصولات ساخته شده در ایران مانند لوازم الکتریکی و خانگی با شعار تولید ملی و کمک به اقتصاد داخلی در رسانه‌های جمعی قدیمی و جدید، مخاطبان ایرانی را نسبت به این‌ها، مسئولیت‌پذیر می‌کند.


مسئولیت‌پذیر بودن یا نبودن، مسأله این است!
جامعه‌شناسان اولیه مانند دورکیم، زیمل و وبر درباره کاهش اخلاق جمعی گفته‌اند و  معتقدند فردگرایی شدید باعث شده که افراد مسئولیت‌پذیری خود را در جامعه مدرن فراموش کنند. حد پایین مسئولیت‌پذیری در جامعه در شکل‌گیری ارتباطات انسانی و پیشرفت درست هنجارهای اجتماعی در جامعه، مشکل و مسأله ایجاد می‌کند. ارتباطات انسانی اجتماعی با نبود مسئولیت‌پذیری فردی و اجتماعی با اختلال شکل می‌گیرد و باعث کاهش اعتماد اجتماعی، بی‌تفاوتی سیاسی، بی‌تفاوتی زیست‌محیطی و ستیز و جدال می‌شود. مثلاً باید به این اشاره کرد که در تحقیقات دهه اخیر، ایران جزو 5 کشور اول در خشونت و نزاع‌های خیابانی محسوب می‌شود که یکی از دلایل آن سطح پایین مسئولیت‌پذیری شهروندان نسبت به یکدیگر است. باید گفت که سبک‌های فراغتی جمع‌محور مانند ورزش‌های گروهی، تیمی و جمعی، جوانان را مسئولیت‌پذیرتر از سبک‌های فراغتی فردمحور می‌کند. تحقیقات نشان داده هرچه افراد خود را بیشتر مسئول بدانند، به مسائل و پیامدهای اعمال خود بیشتر توجه کرده، آن‌ها را جدی‌تر می‌گیرند و برای حل آنها بیشتر تلاش می‌کنند. همچنین فردی که مسئولیت‌پذیری دارد، در جریان تعامل و ارتباطات انسانی میان فردی در جامعه، به آگاهی اجتماعی می‌رسد و می‌داند که رفتارها و تصمیماتش بر دیگران تأثیر خواهد گذاشت. برای همین است که واکنش‌های مختلفی از افراد را مثلاً در یکی از هنجارهای زندگی روزمره مانند رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی می‌بینیم؛ یک  نفر پشت فرمان ماشین برحسب مسئولیت‌پذیری که ندارد، تصمیم می‌گیرد و انتخاب می‌کند که روی خطوط رانندگی کند، چراغ قرمز را رد کند، اجازه عبور به عابران پیاده ندهد و دیگری که عابر پیاده است، فقط از خطر عابر پیاده و پل عابر و زمانی که چراغ عابر پیاده سبز است، رفت و آمد می‌کند و حواسش به دیگر عابران پیاده هست که اگر کسی در عبورش کمک خواست به او کمک کند.


مسئولیت‌پذیری، امری یادگرفتنی است
احساس مسئولیت فردی و اجتماعی در یک فرایند آموزش مشاهده‌ای، یادگرفتنی است. بهترین زمان برای یادگیری مسئولیت اجتماعی، زمان نوجوانی است. همان دورانی که فرد دوست دارد استقلال بیشتری داشته باشد و درباره ارزش‌ها و روش‌های رفتاری‌اش تصمیم بگیرد؛ زمانی که فرد آرام آرام سبک‌زندگی ویژه خود را در ابعاد مختلف انتخاب می‌کند و در ساده‌ترین مثال، تصمیم می‌گیرد که زباله را از ماشین بیرون بیندازد یا خیر؟ اگر مفهوم مسئولیت‌پذیری در آموزش و یادگیری جوانان و نوجوانان در خانواده و مدرسه برجسته باشد و این شاخصه رفتاری در افراد درونی شود، فضای روانی آرام حاصل از مسئولیت داشتن در جامعه ایجاد می‌شود و توجه و تمایل افراد به داشتن مسئولیت فردی و اجتماعی بالا می‌رود.
در نهایت دوباره شما را به یاد فیلم «بی‌حسی موضعی» می‌اندازم؛ می‌توان بی‌حسی و بی‌تفاوت بودن را مقابل مسئولیت‌پذیر بودن قرار داد. مسئولیت‌پذیری زمانی که به سبک‌ زندگی افراد جامعه تبدیل می‌شود، اثرگذاری خود را در بهبود مسائل جامعه در سطح کلان نشان می‌دهد.