بیتا  میرعظیمی
خبرنگار

مرگ دسته‌جمعی بیش از 130 فُک خزری در سواحل قزاقی دریای خزر، بار دیگر آژیر خطر انقراض تنها پستاندار گوشتخوار در دریای کاسپین را به صدا درآورد. اکتشافات نفت و گاز، آلودگی دریا و شکار قانونی در روسیه و قزاقستان برای انقراض این پستاندار کافی نبود؛ حالا پای مانورهای نظامی نیز برای گرفتن آخرین نفس‌های این «زیبای خجالتی» به میان آمده است! 
14 سال از قرارگیری نام فک خزری در فهرست گونه‌های در معرض خطر انقراض می‌گذرد؛ طی 7 سال اخیر نیز جمعیتش از یک میلیون قلاده به ۷۰ هزار قلاده کاهش یافته است؛ هر سال بدتر از سال بعد! انگار مرگ سریالی و ناشناخته فک‌ها در سواحل خزری تمامی ندارد! گاهی می‌گویند این کاهش جمعیت به دلیل نبود ماهی کیلکا رخ داده؛ گاهی نیز بار تقصیر را به دوش صیادان و گیرکردن فک‌ها در تورهای صیادی می‌اندازند! در هر صورت این حیوان بانمک با چشمانی درشت، سبیل‌هایی بلند و هیکلی تپل سال‌هاست که خانه و کاشانه‌اش را در سواحل جنوب شرقی خزر و آشوراده بنا کرده و محبوب دل‌ها شده است، اما طبق گزارش‌های منتشر شده جمعیت این‌ گونه ارزشمند در آب‌های سرزمینی ایران نیز بشدت کاهش یافته است. هر چه هست تاکنون علت مشخصی برای مرگ دسته‌جمعی فک‌های خزری یافت نشده است.  طبق گفته «محمد طالبی‌متین» مدیرکل دفتر زیست‌بوم‌ها و سواحل دریایی سازمان حفاظت محیط‌‌زیست، برای نجات جان فک خزری، حفاظت تنها یک کشور طرحی شکست‌خورده بوده و باید هر 5 کشور حاشیه دریای مازندران، همکاری تنگاتنگی در این زمینه داشته باشند. هرچند که فک‌های خزری سال‌هاست چشم‌شان را به همکاری مشترک برای حفظ بقا دوخته و چشم‌انتظار یک امضا پای توافقنامه‌ای مشترک مانده‌اند، اما دریغ از یک همت دلسوزانه و مشترک!
مرگ20 قلاده فک در سال جدید
«کوروس ربیعی» رئیس اداره حیات وحش محیط‌‌زیست مازندران، در این خصوص به «ایران» می‌گوید: سال گذشته 20 قلاده فک خزری مرده در سواحل مازندران کشف شد. در سال‌جاری نیز اولین مشاهدات از مرگ دسته‌جمعی این‌گونه در معرض انقراض، در 9 خرداد در فرح‌آباد ساری و آخرین آن در تاریخ 26 شهریورماه در میانکاله گزارش شده و در مجموع 20 قلاده فک خزری در سواحل مازندران تلف شدند. تلفات بیشتر در شرق میانکاله تا غرب چالوس رخ داده و بیشترین آن از محمودآباد تا بابلسر و سواحل میانکاله گزارش شده است. سال گذشته از آبان ماه هیچ گزارشی از مرگ دسته‌جمعی فک‌ها نداشتیم، امسال نیز خوشبختانه از شهریور به بعد تلفاتی را شاهد نبوده‌ایم. بر این اساس پیش‌بینی می‌کنیم که تلفات دسته‌جمعی این حیوان، در حال حاضر فروکش کرده باشد؛ البته به دلیل رونق فعالیت صید و صیادی در نیمه دوم سال، آسیب‌های ناشی از دام و تور علیه فک‌ها افزایش خواهد یافت.
مانورهای نظامی بلای جان فک‌ها!
ربیعی می‌گوید: مرگ فک‌ها به دلیل مانورهای نظامی چند سال پیش نیز مطرح شده است اما تاکنون درخصوص اثبات آن اقدامی انجام نشده است تا به شکل قطعی به عنوان یکی از عوامل مرگ این‌گونه معرفی شود. به گفته رئیس اداره حیات وحش محیط‌‌زیست مازندران، فک خزری گونه‌ای مهاجر بوده و در بیشتر فصول سال و حتی هنگام زادآوری و جفت‌گیری در سواحل شمالی و سرد قزاقستان زندگی کرده و در فصل تابستان به قسمت‌های عمیق دریای خزر از جمله ایران مهاجرت می‌کنند. لازم به ذکر است که تلفات فک‌ها در فصل زمستان بدلیل جفت‌گیری و بازگشت به مناطق زادآوری کمتر است. در حال حاضر بیماری‌های ویروسی، کاهش منابع طعمه‌ای، گیر کردن در تورهای صیادی، آلودگی‌های نفتی و مانورهای نظامی حیات این‌گونه را تهدید می‌کند. کشورهای همجوار دریای خزر برای نجات حیات تنها پستاندار دریای خزر باید به صورت مشترک اقدام کرده و در چهارچوب همکاری‌های مشترک، راهکاری جامع و عملی بیندیشند.
2 هزار نوزاد فک در خزر نفس می‌کشند
طبق گفته «نصیراحمدی» مدیر اداره دریایی محیط زیست مازندران به «ایران»، تا سال ۲۰۰۵ تعداد نوزاد‌های فک خزری در آب‌های کاسپین، ۲۱هزار قلاده بود، اما در حال حاضر برآورد می‌شود که تنها ۲ هزار نوزاد فک در خزر وجود داشته و نفس می‌کشند. او علت مرگ دسته‌جمعی فک‌ها را عواملی نظیر تورهای سرگردان، صیادی‌های مجاز و غیرمجاز و کاهش جمعیت غذای اصلی این‌گونه (ماهی کیلکا) در دریا دانسته و می‌گوید: آزمایش‌ها و کالبدشکافی‌های انجام شده روی لاشه فک‌های خزری، حکایت از افزایش میزان خون در شش‌ها و خفگی در زیر آب دارد.
تنها پستاندار کاسپین در خطر است
در همین حال «مهراب جهانشاهی» معاون پیشین اداره محیط‌‌زیست استان گلستان و کارشناس محیط‌‌زیست دریایی به «ایران» می‌گوید: فک خزری به‌عنوان تنها پستاندار دریای کاسپین، مهاجر بوده و مهاجرتش وابسته به جمعیت ماهیان است. آنها زادآوری را در شمال و شمال شرق خزر انجام داده و در زمستان پهنه‌های یخی در بخش شمالی دریای خزر، محلی مناسب برای زادآوری و زیستگاهی مناسب برای حفظ نوزادان فک تلقی می‌شود. فک‌ها دشمن طبیعی در خزر نداشته و تنها انسان دشمن طبیعی آن شناخته می‌شود. طبق گفته جهانشاهی، در دو دهه گذشته پیگیری‌های زیادی برای شناسایی جمعیت، زیستگاه و عوامل تأثیرگذار بر جمعیت فک‌های خزری در قالب طرح‌های پژوهشی انجام شده است. در استان‌های شمالی ایران از جمله گلستان با هدف آموزش و توانمندسازی جوامع محلی، اقداماتی در این خصوص انجام شده است. کارشناسان با برگزاری کلاس‌های آموزشی، صیادان محلی و حتی حرفه‌ای را آموزش داده‌اند. همزمان کلینیکی در آشوراده به نمایندگی دکتر صیاد شیرازی افتتاح شده و پس از هماهنگی‌های انجام شده گونه‌های بیمار و به دام افتاده، تیمار شده و در نهایت رهاسازی شده‌اند.
شکار قانونی در روسیه و قزاقستان!
او می‌گوید: تغییر اقلیم، قانونی بودن شکار فک‌های خزری در روسیه و قزاقستان، کاهش سطح تراز دریاچه، اکتشافات نفت و گاز بخصوص در سواحل آذربایجان، تخریب زیستگاه و تغییر کاربری اراضی در سواحل، کاهش ماهی کیلکای خزر، توسعه بنادر و کشتیرانی و لنگرگاه‌ها و مانورهای نظامی در کاهش جمعیت این‌گونه مؤثر است. به گفته این کارشناس محیط‌‌زیست دریایی، بیش از یک دهه است که کشورهای حاشیه خزر در قالب کنوانسیون تهران برنامه‌های حفاظت از خزر را در دستور کار قرار داده‌اند. انجام این تعهدات می‌تواند راهکاری مهم برای حفاظت از جمعیت این‌گونه تلقی شود. جلوگیری از شکار قانونی فک‌ها در روسیه و قزاقستان نیز موضوع مهمی است. همچنین تدوین و اجرای عمل حفاظت از گونه‌های در حال انقراض برای حفاظت بیشتر از این‌گونه نیز باید درنظر گرفته شده و اعتباری برای آن تخصیص داده شود. ما باید اجرای برنامه جامع مدیریت زیست‌بوم تالاب‌ها در کشور را در سواحل غربی گمیشان و شمال آشوراده نیز داشته باشیم. تمامی حامیان دولتی و غیردولتی باید برای نجات این‌گونه در معرض خطر انقراض به پا خاسته و دستورالعمل‌ها و برنامه‌هایی به منظور احیای زیستگاه و نیازهای زیستی تنها پستاندار دریای خزر را در دستور کار قرار دهند.

رئیس سازمان حفاظت محیط‌ زیست از انتقال آب خلیج فارس و دریای عمان به برخی استان‌ها از جمله خراسان رضوی خبر داد.
علی سلاجقه رئیس سازمان حفاظت محیط زیست کشور در حاشیه برگزاری بیستمین نمایشگاه بین‌المللی محیط‌ زیست گفت: در بحث اقیانوسی و دریایی باید از این آب استفاده شود، کشورهای حاشیه دریای عمان و خلیج فارس هم از این موضوع استفاده می‌کنند و در بحث انتقال آب بویژه برای سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و رضوی مدنظر است، البته آب دریای عمان کیفیت بهتری دارد و در کنار این قضایا شاخص‌های زیست‌محیطی را رصد می‌کنیم.
سلاجقه در حالی از انتقال آب خلیج فارس و دریای عمان خبر می‌دهد که کارشناسان پیش‌تر با عدد و رقم ثابت کرده‌اند که این انتقال نمی‌تواند گره کم‌آبی استان‌های مقصد از جمله خراسان رضوی را باز کند و این استان‌ها را با مشکلاتی که اصفهان با آن درگیر است روبه‌رو خواهد کرد. او در حالی این طرح را موفق می‌داند که کسری مخازن آب زیرزمینی دشت مشهد بالغ بر 1.2‌میلیارد متر مکعب است و با پروژه انتقال آب عمان قرار است تنها 150 میلیون مترمکعب آب به خراسان رضوی برسد. به گفته کارشناسان محیط زیست این پروژه نه تنها زخم بی‌آبی خراسان رضوی را ترمیم نخواهد کرد که با ایجاد توقع در میان مردم منطقه به بحران‌‌های اجتماعی هم دامن خواهد زد.
سلاجقه همچنین در پاسخ به پرسشی در زمینه سرانجام اسقاط خودروهای فرسوده گفت: این مسأله بخشی از قانون هوای پاک است و ساماندهی‌های خوبی در این زمینه شکل گرفته و اصلاحیه‌ای در این راستا در مجلس بررسی شد و مجدد برگشت خورد و امیدواریم روند خوبی شکل گیرد تا به ازای تولید هر چهار خودرو یک خودروی فرسوده اسقاط شود.
او در پاسخ به پرسش دیگری درباره ماجرای واگذاری ۵ هزار معدن توسط وزارت صنعت، معدن و تجارت گرفت: با وزیر صنعت صحبت کرده‌ایم و طبق قانون اگر این معادن در مناطق حفاظت شده باشد ما پیگیری بیشتری خواهیم داشت. البته ما هم در تولید ملی و هم ارتقای شاخص‌های زیست محیطی از هیچ کمکی دریغ نمی‌کنیم و اغماضی هم در برخورد با نواقص نداریم. وی گفت: قرار است به صورت دقیق اسامی ۵ هزار معدنی که به سازمان محیط‌ زیست واگذار می‌شود اعلام شود تا تمهیدات لازم در زمینه حفظ محیط‌ زیست صورت گیرد.
رئیس سازمان حفاظت محیط‌ زیست درباره وضعیت تالاب انزلی گفت: در این تالاب قرارگاه جهادی به فرماندهی حفاظت محیط‌ زیست استان تشکیل شده و یکی از مباحثی که در بازدیدهای میدانی مشخص شده این بوده که آب ورودی تالاب برگشت داشته و به عبارتی خفگی تالاب به دلیل ساخت دیواره ایجاد شده است.