وقتی اخلاق به حاشیه می‌رود

امید احمدنیا
مبارزه با فساد اقتصادی در هر جامعه‌ای، یکی از ضرورت‌های انکار ناشدنی است. در این راستا، حضرت امام(ره) نیز در مشی سیاسی و عملی خود به ضرورت مقابله با فساد اقتصادی تأکید بسیار داشتند و یکی از جدی‌ترین دغدغه‌های ایشان بود. از این رو، برآن شدیم تا در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام محسن غرویان، استاد حوزه و دانشگاه، مبارزه با فساد را در اندیشه امام(ره) به بحث بگذاریم که ماحصل آن از نظرتان می‌گذرد.
از نگاه حضرت امام خمینی(ره) بسترهای شکل‌گیری فساد اقتصادی در یک جامعه چیست؟
حضرت امام خمینی(ره) یک شخصیت عارف بودند و در حکومت و حاکمیت نیز این نگاه عارفانه را دنبال می‌کردند. از این رو، بر این باور بودند آنان که قرار است حکومت را در دست بگیرند نیز باید اهل زهد و عرفان باشند. واقعیت این است که به میزانی که پایه‌های اخلاقی، زهد و عرفان در کارگزاران جامعه‌ای نهادینه شود، به همان میزان از بروز فساد در آن جامعه جلوگیری می‌شود. در نقطه مقابل، به میزانی که اخلاق از هر جامعه رخت بربندد، به عناوین مختلف فساد اقتصادی روی می‌دهد؛ به همین دلیل، حضرت امام(ره) ریشه شکل‌گیری فساد در یک جامعه را در کمرنگ شدن اخلاق، زهد و تقوا در جامعه و بویژه در کارگزاران می‌دانند و پیوسته در این خصوص هشدار می‌دهند.
ایشان برای جلوگیری و ریشه‌کنی فساد اقتصادی چه نهاد یا نهادهایی را مسئول می‌دانستند؟ و برای نظارت بر فساد، چه سهمی را برای «مردم» و چه سهمی را برای «کارگزاران» قائل بودند؟
ایشان سهم متفاوتی در بحث مبارزه با فساد برای کارگزاران و مردم قائل نبودند و به اعتقاد ایشان نظارت وکنترل در جامعه باید به شکلی نهادینه ساری و جاری باشد تا از فساد ممانعت شود. امام(ره) معتقد بودند که یکی از وظایف رهبری جامعه، مدیران کل، استانداران، رئیس‌جمهوری و... این است که بر زیرمجموعه‌های خود کنترل و نظارت داشته باشند، چون در فقدان چنین کنترل و نظارتی است که زیردستان راه‌های انحرافی را پیدا کرده و اقدام به فساد می‌کنند. ایشان توده مردم را نیز از این نظارت مستثنی نمی‌دیدند و برای آنان در این نظارت اجتماعی سهم بسزایی قائل بودند و می‌فرمایند: «ملت اگر نظارت نکنند در امور دولت و مجلس و همه چیز، اگر کنار بروند، بسپارند دست اینها و بروند مشغول کارهایشان بشوند، ممکن است یک وقت به تباهی بکشد. ما باید ناظر باشیم به امور مردم. ما باید، ملت باید ناظر باشد به اموری که در دولت می‌گذرد، اموری که- فرض کنید که- در مجلس می‌گذرد. نظارت! توجه داشته باشد به اینها. ملت باید توجه داشته باشد که اگر در مجلس این سفر- فرض کنید که- یک کسی را تعیین کردند که کارشکنی برای دولت کرده، کارشکنی برای مجلس کرده، دفعه دیگر تعیینش نکند. اعلام کنند» (10 تیر 1360/ تهران حسینیه جماران)
چرا مبارزه با فساد اقتصادی یکی از کانونی‌ترین دغدغه‌های حضرت امام(ره) بود؟
چون قوام نظم اجتماعی و حاکمیت یک جامعه در گروه سلامت اقتصادی یک جامعه است و فساد اقتصادی بستری برای بروز سایر فسادها خواهد بود.
واقعیت این است که انسان، یک موجود اقتصادی است و به ذات انسان در این دنیا اکثراً مالی و مادی است که طبیعتاً با اقتصاد سر و کار پیدا می‌کند. از این رو، همه به‌دنبال رفاه و سود بیشتر هستند. وقتی همه افراد به‌ دنبال سود و رفاه بیشتر باشند، بتدریج این سودها با یکدیگر تزاحم و درگیری پیدا می‌کند و افراد به این فکر می‌افتند که به نوعی ثمره کار و زحمت دیگران را به جیب خودشان بریزند؛ این تعریف فساد است. از این رو، بحث مبارزه با فساد همواره دغدغه مهمی برای حضرت امام(ره) بود چراکه فساد در اقتصاد بستری برای بروز انواع فساد در جامعه و به حاشیه رفتن اخلاق است.
امام(ره) در شیوه مبارزاتی خود علیه فساد، بر چه محورهایی تأکید داشتند؟
آنچه از سیره حضرت امام(ره) مطالعه کرده و در ذهن دارم، این است که ایشان همواره بر کارگزاران تأکید داشتند که اسیر مقام و قدرت نشوند، چراکه این قدرت و ریاست از آن مردم است و آنان بر سر سفره مردم نشسته‌اند. بنابراین، کارگزاران باید ارتباط خود را با مردم حفظ کرده و خود را جدای از مردم ندانند و می‌گفتند بین مردم بروید و با آنان بنشینید.
 ایشان پیوسته کارگزاران را از داشتن روحیه کاخ‌نشینی برحذر می‌داشتند و پیوسته تأکید می‌کردند که با کوخ‌نشینان باشید و در این راستا می‌گویند: «توجه کنید که این ملتی که الآن کوخ‌نشینانش مشغول فعالیت هستند و مشغول به زحمت هستند در جبهه‌ها و پشت جبهه‌ها، این کوخ‌نشینان را زحمت بکشید که به‌همین حال خوی کوخ‌نشینی و خوی اینکه توجه به کاخ‌ها نداشته باشند نگه دارید تا بتوانید ادامه بدهید زندگی صحیح اسلامی را. آن خوی کاخ‌نشینی مضر است، خودش مضر نیست، خُویش‌ مضر است، لکن خود او، این خوی را دنبال دارد» (10 فروردین 1362/ حسینیه جماران)
چقدر این شیوه مقابله حضرت امام(ره) با فساد می‌تواند امروزه برای پالایش اقتصاد ما از فساد و مفسدان راهگشا باشد؟
بسیار زیاد، اگر ما رویه حضرت امام(ره) را رعایت کنیم به این معنا که مسئولان ما همچون حضرت امام(ره) ساده‌زیست باشند، باند بازی را کنار بگذارند و برای خدا کار کنند، اخلاص داشته باشند و از آبرویشان حفاظت کنند، بسیاری از مسائل ما برطرف خواهد شد. به هر حال، همه ما نیازمند یک پلیس درونی هستیم که هر قدر قوی‌تر باشد، ابتلا به فساد کمتر خواهد بود.