مرامنامه اندیشه‎ امام خمینی(ره) و ارتباطش با نسل امروز

دکتر یحیی فوزی
استاد اندیشه سیاسی پژوهشگاه علوم‎انسانی و مطالعات ‎فرهنگی



1 امام ‌خمینی(ره) ایدئولوگ جریان اسلام سیاسی و انقلاب اسلامی است و برای شناخت ایدئولوژی اصیل انقلاب اسلامی در دوران‎های بعدی می‌باید ابعاد و زوایای اندیشه ایشان را بازشناسیم. امام خمینی(ره) در واقع یکی از سخنگویان و نظریه ‏پردازان بزرگ اسلام سیاسی شیعی محسوب می‌شود که در بین شیعیان جنبش اسلام سیاسی، از زمان جمال‏ الدین اسدآبادی اوج گرفت و همین‌طور ادامه پیدا کرد. در این یک صد سال اخیر و با پیروزی انقلاب ایران به حکومت رسید به‌طوری که «انقلاب اسلامی بدون نام امام ‌خمینی(ره) شناخته شده نیست» و آرمان‌های این انقلاب همچون «اسلام‌خواهی»، «احیای رابطه دین و سیاست»، «بازسازی سیاست بر اساس معیارهای اسلامی»، «عدالت‌خواهی»، «معنویت‌خواهی و احیای انسانیت آدمی» و «آزادی» و «استقلال» و نیز «نقش مردم در سیاست» با اندیشه امام خمینی(ره) پیوندی تنگاتنگ دارد و اصولاً شناخت دقیق این آرمان‌ها نیازمند شناخت اندیشه امام ‌خمینی(ره) است.
امام خمینی(ره) از سه‌ شأن برخوردار هستند و هرکدام از این شئون می‌تواند تأثیرات و اثرات خاص خود را بر زندگی نسل‌های بعدی بر جای گذارد؛
نخست، ایشان کوشید میان «مذهب» و «سیاست» در جهان معاصر پیوندی مجدد را برقرار سازد و با احیای جایگاه معنویت و دین‌گرایی در جهان کنونی، رابطه تخریب‌ شده «دین و دنیا» و «عقل و دین» را بازسازی کند. ایشان از مدلی از توسعه و پیشرفت حمایت کرد که بتواند با معنویت نیز توأم شود. مجموعه این تفکرات دغدغه‌های اصلی مسلمان امروز است و به‌همین دلیل شناخت اندیشه‌های امام خمینی(ره) به‌عنوان اندیشمندی دین‌آشنا که تلاش کرده است به این دغدغه‌ها پاسخ دهد و راهکار برون‏ رفت از آنها را مطرح سازد برای همه کسانی که این دغدغه‌ها را دارند بسیار با اهمیت است و شناخت آن می‌تواند در جهت حل بسیاری از مشکلات امروز راهگشا باشد و بخش مهمی از اندیشمندان و افراد جامعه که دغدغه جنبش اسلامی، پیوند دین و سیاست یا پیوند عقل و علم را دارند، از رابطه سنت و مدرنیته دفاع می‌کنند و بر پیشرفت دین‏ مدارانه در جوامع تأکید دارند همه اینها نیازمند شناخت اندیشه‌های حضرت امام(ره) هستند.
لذا اندیشه‌های امام(ره) در تبیین این اندیشه سیاسی اسلامی، قائم به زمان و مکان نیست و وابسته به استدلال‏ ها، منطق درونی و کارآمدی‏شان در عرصه عمل است و لذا می‌تواند درعصرها و زمان‏ های مختلف ماندگار و کارا باشد. زیرا اندیشه‏ هایی که ایشان به‌عنوان نظریه ‏پرداز جریان اسلام سیاسی مطرح می‌کند، اندیشه‌هایی فرازمانی و فرامکانی است و می‌تواند در هر دوره ‏ای برای کسانی که دغدغه اسلام سیاسی یا نوگرایی دینی را دارند، راهگشا باشد. زیرا اندیشه سیاسی ایشان مستخرج از دین و بنیان‏ های دینی است که متأثر از قرائت ایشان از توحید، امامت، عدل، کلام اسلامی، فلسفه و فقه اسلامی است. بنابراین آرای حضرت امام(ره) کهنه شدنی نیست مگر اینکه خود دین به حاشیه رانده شود یا استدلال‎های ایشان، از قدرت مواجهه با شبهات زمان برخوردار نباشد و منطق درونی‎اش را از دست بدهد. در واقع امام خمینی(ره) در این‌ شأن خود تعیین‏ کننده شاخص‏ های جریان اسلام سیاسی است که در هر زمانی برای شناخت این شاخص‏ ها باید به اندیشه وی رجوع کرد و آن شاخص‏ ها را بازخوانی کرد.
2 دومین‌ شأن امام خمینی، ‌شأن رهبری سیاسی ایشان و تجربه زیسته وی است. ایشان از سال 42 به‌عنوان رهبر جنبش اسلامی شناخته می ‏شوند و در عرصه سیاست فعال هستند، حتی قبل از سال 42 از زمان انجمن‌های ایالتی و ولایتی و جریان انقلاب سفید، کاپیتالاسیون، یعنی از اوایل دهه چهل در عرصه سیاست به شکل فعالی ظاهر می‎شوند و بعداً در زمان اوج‏گیری انقلاب در ایران سال 56 اعلامیه‌های ایشان بسیج‎ کننده مردم بود و با سقوط رژیم پهلوی ایشان معمار نظام سیاسی جدید ایران شد.
 در واقع، می‎توان گفت که حضرت امام خمینی(ره) یک نظام سیاسی جدید را شکل داد و مدیریت سیاسی را به عهده داشت. که شناخت این تجربه تاریخی در دوران بعد از امام نیز بسیار با اهمیت است و می‌تواند الهام‎بخش و چراغ راه آینده باشد. این الهام‎بخشی از یک‎سو در شناخت دقیق وقایع و اتفاقات تاریخی آن دوران و کشف الگوها و مدل‌های مواجهه امام با وقایع دوران خود و از سوی دیگر، در شناخت منطق عمل امام قراردارد.
در تبیین این بحث باید گفت که برخورد امام(ره) با حوادث و وقایع مختلف مثل تجربه مدیریت شرایط انقلابی و تأسیس نظام سیاسی جدید و نحوه مواجهه با بحران‏ های مختلف همچون بحران‎های تروریستی و بحران‎های جدایی‎طلبانه و جنگ و دخالت‎های خارجی و... به هر حال مدل‌ها و الگوهای مختلفی را در مواجهه با بحران‎ها می‌تواند مطرح سازد که شناخت آنها به‌عنوان یک تجربه تاریخی که چراغ راه آینده نیز خواهد بود، می‎تواند بسیار با اهمیت باشد. البته بخشی از این تجربیات چون معطوف به زمان، تاریخمند و زمانمند است شاید برای همه زمان‏ ها قابل الگوبرداری نباشد؛ چون ممکن است مصداق خیلی از اینها عوض شده باشد و بر اساس فقه شیعه در مصادیق جدید احکام باید به حکم مجتهد و ولایت فقیه زنده عمل کرد. اما در مجموع سیره سیاسی امام(ره) در این سال‌ها یک منطق عمل سیاسی را برای حکومت دینی تولید کرده است که این منطق ماندگار و قابل ادامه است. به‌عنوان مثال سیره رفتاری امام نشان می‎داد که عدالت، کارآمدی سیاسی، حفظ نظام اسلامی، وحدت‎خواهی، دفاع از طبقات محروم، عدالت‎خواهی و مخالفت با تبعیض طبقاتی و عدم پذیرش ظلم زورگویان جهانی و تلاش برای ایجاد تعامل با کشورهای مختلف از موضعی برابر و دفاع از مسلمانان و حفظ اسلامیت و جمهوریت نظام و... از جمله منطق عملی حاکم بر سیره سیاسی امام(ره) است. بر این اساس، حضرت امام(ره) همواره تأکید داشتند که حکومت دینی یعنی حکومت عدل و اگر حکومت‌ها می‌خواهند دینی باقی بمانند باید عادلانه رفتار کنند.
ایشان همواره می‏ کوشیدند تا کارآمدی حکومت دینی را افزایش داده و مصالح ملی را در اولویت قرار دهند تا آنجا که در صورت لزوم، کنار گذاشتن برخی از احکام اولیه را از نظر شریعت پذیرفته شده دانسته و روی «تمدن‎سازی» تأکید می‏ کردند. ایشان، تمدن‎سازی را منطق اصلی تأسیس حکومت می‎دانستند. به همین دلیل، امام(ره) از پیشرفت‏ خواهی دینی و «الگوی اسلامی پیشرفت» دفاع می‌کردند و بر «مردم‎سالاری»، «دین‎مداری» و «اجرای شریعت» تأکید داشتند.
بر این اساس می‎توان گفت که رفتار سیاسی امام علاوه بر اینکه به‌عنوان یک تجربه مهم تاریخی برای ایرانیان و همه علاقه‌مندان به مطالعه جریان اسلام سیاسی در جهان با اهمیت است برای جامعه امروز و نسل‎های آینده، نوعی منطق رفتار سیاسی را بازتولید کرده که جهت حرکت آینده حکومت دینی را مشخص و ریل‎گذاری کرده است.
بر این اساس، امام امروز و در آینده حیات حکومت دینی نیز حاضر است و شناخت اندیشه امام از اهمیت کلیدی در این راستا برخوردار است.
3 اما سومین‌ شأن امام که کمتر به آن پرداخته شده است‌ شأن فردی و شخصیتی امام است که می‌تواند نقش الگوسازی برای نسل‌های امروز و فردای کشور داشته باشد. در توضیح این بحث باید گفت، ایشان شخصیت ذوالابعادی داشتند و از جامعیت علمی برخوردار بودند به‌طوری که به قول یکی از بزرگان، ایشان را می‌توان عالم ‏ترین و باسوادترین رهبر سیاسی در کل تاریخ ایران دانست و این جمع شدن ابعاد مختلف در یک فرد وجه تمایز خاصی به ایشان داده است؛ که هنرمندان و نویسندگان می‌توانند از این ویژگی شخصی و فردی حضرت امام خمینی(ره) استفاده کرده و الگویی از شخصیت انسان‏ های جامع و چند ساحتی برای نسل امروز ترسیم کنند.
برای مثال، سبک زندگی امام خمینی(ره) از کودکی و جوانی تا دوران اوج ایشان بسیار درس ‏آموز است اینکه یک کودک یتیم که پدرش توسط اشرار به قتل می‏ رسد می‌تواند در شرایط بحران اجتماعی سیاسی بعد از مشروطه و هرج و مرج و ناامنی در دوران جنگ جهانی اول بتدریج مراحل مختلف رشد و پیشرفت را طی کرده و به‌عنوان یک چهره برجسته علمی و سیاسی مطرح شود الگوی بسیار خوبی برای نسل امروز می‌تواند باشد و در بسیاری از کشورها تلاش می کنند تا به شکلی هنرمندانه، زندگی این چهره‏ ها را به‌عنوان یک الگوی موفق برای دیگران مطرح سازند.
 سبک تحصیل و تدریس ایشان در دوران جوانی می‌تواند بسیار درس‏ آموز باشد، کسانی که تدریس و تحصیل ایشان را روایت کرده اند، تأکید می‏ کنند که ایشان، نظم و برنامه ‏ریزی خاصی در دوران تحصیل داشت و در عرصه علمی اهل نقادی و اظهارنظر بود و تا مطلبی را متوجه نمی‌شد، از نقد آن دست نمی‌کشید. ویژگی‏ هایی همچون اعتماد به نفس، شجاعت، صداقت، نظم و... همه الگوهای ماندگاری است که می‎تواند برای سبک زندگی جوانان و نوجوانان در نسل‌های مختلف الگوساز باشد.
4 بحث بعدی، عرفان حضرت امام خمینی(ره) است. امام خمینی یکی از افرادی است که از دوران جوانی اهل سیر و سلوک بود، نه تنها در عرصه «عملی» که سعی می‎کردند در عرصه «نظری» هم به عرفان ورود پیدا کنند؛ به طوری که از 27 تا 40 سالگی چندین کتاب در حوزه نظری عرفان نوشتند و حتی برخی از کتاب‌های بزرگ عرفانی را شرح کردند، این در حالی است که کمتر عارفی، وارد عرصه نظر می‎شود.
به‌طور معمول عرفا در همان عرصه عملی فعال هستند، اما امام(ره) در هر دو عرصه کار و تلاش کرد. برای مثال، ایشان عارف، فقیه و سیاستمدار هستند این در حالی است که اغلب فقها روابط خوبی با عرفا ندارند و عرفا هم بعضا فقها را قبول ندارند و هر دوی اینها، روابط چندان مناسبی با عرصه سیاست ندارند. در این فضا، این پرسش مطرح می‎شود که چگونه عرفان، سیاست و فقه در یک شخص جمع می‌شود. در زندگی امام(ره) ابعاد مختلف شخصیتی جمع بودند که می‌توانیم بگوییم همه اینها می‌تواند برای نسل امروز، چهره و شخصیتی جامع را مطرح کند.
5 در حوزه فقهی هم حضرت امام(ره) از جایگاه قابل‎توجهی برخوردار هستند و در این راستا، می‎توان به نوآوری‌های فقهی و اشراف فقهی ایشان اشاره کرد، شاید یکی از دلایل پیروزی انقلاب و نقش رهبری حضرت امام(ره) توانایی و تسلط ایشان بر عرصه فقه بود و همه، حضرت امام(ره) را به‌عنوان یک «فقیه برجسته» قبول داشتند. همه اینها زوایایی است که هر کدام به تنهایی می‌توانند برای نسل امروز ما الهام ‏بخش باشد.
بنابراین در یک جمع ‏بندی می‌توانیم بگوییم که امام خمینی(ره) به خاطر شئون مختلفی که داشت، برای نسل امروز و حتی نسل‌های آینده در عرصه فردی و شخصی الهام ‏بخش و الگوساز است. در عرصه ایدئولوژی، اندیشه امام(ره) به خاطر پیوندی که با بنیان‌های دینی دارد هنوز از ماندگاری و شادابی برخوردار است و تا زمانی که دین نقش مهمی در عرصه اجتماعی دارد اندیشه اسلام سیاسی امام(ره) و ایدئولوژی سیاسی ایشان هم ماندگاری خود را حفظ می‌کند و وابسته به زمان و مکان نیست.
در عرصه عمل سیاسی امام(ره) هرچند برخی مسائل و مصادیق جوامع امروز با دوران امام متفاوت است اما رفتار سیاسی امام(ره) در آن سال‌ها مجموعه ‏ای از شاخص‏ ها و منطق عمل سیاسی را تولید کرد که آن شاخص‏ ها و منطق عمل سیاسی می‌تواند برای جوامع امروز و آینده حکومت دینی راهگشا باشد. و در عرصه فردی و شخصیتی، طرح و تبیین ابعاد مختلف شخصیتی ایشان می‌تواند نقش الگوسازی برای نسل‌های امروز و فردای کشور داشته باشد و الگویی از شخصیت انسان‏ های جامع و چند ساحتی برای نسل امروز ترسیم کنند.