رسانه‌ها در نقش حواس جدید مردم

نعمت‌الله  فاضلی
‌استاد انسان‌شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی‌
داستان قتل کودک 13 ساله به نام رومینا اشرفی در روزهای اخیر جامعه و به ویژه حوزه عمومی ایران را متاثر ساخته است. به سرعت قتل رومینا به روایت رسانه‌ای بزرگی تبدیل شد و لحظه مهمی در فضای فکری و فرهنگی ایران بود. این قتل زمینه مهمی شد که بخشی از موقعیت پرتنش جامعه ایران خود را آشکار کند.
در فرآیند عینیت بخشی و آشکارسازی بسیاری از تنش ها، تضادها و تعارضاتی که در خانواده، زندگی روزمره و فضای اجتماعی ایران وجود دارد، رسانه ها و شبکه های اجتماعی مانند تلگرام و اینستاگرام بازیگران مهمی بودند. هزاران عکس، فیلم، خبر، گزارش، شعر، داستان، اظهارنظر و تحلیل و تفسیر از این ماجرای تراژیک خلق و منتشر شد. پرسشی که اکنون در برابر ما قرار دارد این است که این روایت گری و تفسیرگری از حادثه تراژیکی مانند قتل کودک 13 ساله چرا انجام می گیرد؟ آیا با بازنما ساختن صوتی، تصویری و مکتوب این قتل می توان در مسیر بهبود جامعه و روابط انسانی و اجتماعی در ایران امروز گامی برداشت یا خیر؟
می خواهم با توجه به تحلیل فرهنگی که ارائه می کنم توضیح دهم که انعکاس رخدادها به ویژه رخدادهای تراژیک و ویرانگر در شبکه های اجتماعی و رسانه ها بخشی از دنیای جدید است و جوامع تلاش می کنند از این طریق با کمک تفسیر فرهنگی امکانی برای رها ساختن جامعه از قید عوامل و نیروهای ویرانگر، محدودساز، تبعیض آفرین و سرکوب گر انجام دهند.
«زیگمونت باومن» نظریه پرداز اجتماعی بلندآوازه معتقد است رسانه ها و شبکه های اجتماعی و ارتباطی فرصت های تازه ای در اختیار شهروندان دنیای امروز قرار می دهند. در این جامعه به اعتقاد او پسامدرن، ما نمی توانیم صرفا براساس رویکرد شکل گرفته در دنیای مدرن (طراحی و برنامه ریزی و نظارت) امکان بهتری برای زندگی اجتماعی فراهم کنیم.
به صورت فهرست وار این امکان ها را توضیح می دهم؛
1- بازتاب گسترده حوادث و رویدادهای انسانی و اجتماعی مانند قتل رومینا اشرفی در رسانه ها و شبکه های اجتماعی این امکان را فراهم می کند تا جامعه آینه ای در برابر خود قرار دهد. این آینه امکان شنیده و دیده شدن صداها موقعیت ها و حوادثی را می دهد که در وضعیت عادی زیر خروارها حوادث ریز و درشت دیگر پنهان مانده اند. بدون وجود این آینه می تواند این عفونت‌ها گسترش یافته و به تدریج سراسر بدن جامعه را آلوده سازد.
2- رسانه ها و شبکه های اجتماعی از طریق بازنما ساختن رویدادهای تراژیک و موقعیت های خشونت بار این امکان را فراهم می کنند که همه شهروندان و نه صرفا سیاستمداران، مدیران یا گروه‌های خاص به شیوه های گوناگون درگیر موقعیت اجتماعی شوند. درگیر شدن با موقعیت های اجتماعی این فرصت را می دهد که نوعی احساس مسئولیت و پاسخگویی برای همگان به وجود آید.
3- رسانه ها و شبکه های اجتماعی از طریق ایجاد کردن فرصت برای درگیری شهروندان و گروه ها در تفسیر و تاویل موقعیت ها و رخدادهای اجتماعی این امکان را فراهم می کنند که جامعه به بازاندیشی و نقد کلی خود بپردازد. در حادثه ای مانند قتل رومینا اشرفی مشاهده می کنیم که چگونه پرونده این قتل با روایت های سیاسی اقتصادی اجتماعی و فرهنگی گوناگون مفصل بندی می شود. در این فرایند مفصل بندی کردن پرونده قتل با مسائل بزرگ در جامعه اتفاقی که شکل گرفته عبارتست از تلاش جمعی برای بازاندیشی انتقادی فرهنگ و جامعه ایران در کلیت آن.
4- رسانه ای شدن پرونده این قتل و پرونده های مشابه آن بخشی از عملکرد فرهنگ در جامعه امروز است. بازنمایی رسانه‌ای رخدادها در جهان امروز صرفا فعالیتی مجازی یا بازنمایی تصویری یا صوتی نیست. واقعیت فرهنگ در لحظه اکنون و شاید آینده این است که آنچه رسانه و فضای مجازی انجام می دهد پاره مهمی از ساز و کار فرهنگ و چگونگی فروریزی یا بازسازی معنا در جامعه امروز است. از این رو نباید به عملکرد رسانه ای شدن رخدادها و موقعیت ها در جهان رسانه به منزله نوعی آسیب یا بافت صدمه دیده حیات اجتماعی نگاه کرد. جهان رسانه ای وجه بنیادین ساختاریافته امروز ماست. از این رو وقتی حادثه ای مانند قتل رومینا اشرفی رسانه ای می شود به بیان دیگر باید گفت این حادثه پاره ای از فرهنگ امروز ماست. در جهان امروز با این بازنمایی ها زندگی می کنیم، می اندیشیم و احساس می کنیم.
«هربرت مارکوزه» فیلسوف و نظریه پرداز بلندآوازه معاصر مفهومی دارد به نام «حساسیت جدید» که در دهه های 60 و 70 میلادی از آن سخن گفت. منظور مارکوزه این بود که جامعه امروز به شیوه متفاوتی جهان را لمس می کند. حواس 5 گانه ما و شیوه های تجربه کردن ما در جهان دگرگون شده است. رسانه ها سنسورها و حواس جدید ما هستند که حساسیت جامعه و انسان امروزی را شکل می دهند. پرونده قتل رومینا و شیوه رسانه ای شدن آن نمونه ای است از حساسیت جدید در جامعه ما. تلویزیون ها، ماهواره ها، مطبوعات، شبکه های اجتماعی و به طور کلی رسانه، حساسیت انسان امروز را تحریک می کند یا دقیق تر بگوییم رسانه همان حساسیت جدید ماست.
رسانه ها همانطور که فرهنگ حساسیت جدید را شکل داده اند به همان شکل نیز خود را زیر ذره بین قرار می دهند. رسانه ها هم جامعه را رسانه ای می کنند وهم خودشان را در آینه خودشان بازنما می سازند. ما برای داشتن جامعه ای منصفانه تر عادلانه تر اخلاقی‌تر و انسانی تر باید بکوشیم. امروز اگر رسانه ها پرونده قتل کودکی را زیر ذره بین و دوربین خود قرار داده اند به معنای این است که چشم ها، گوش ها، دهان و زبان ما به صورت جمعی تمام لحظه های زندگی ما را می بیند، می شنوند، می خواند، می فهمد و می داند. از این رو باید در مواجهه با رسانه ای شدن رخدادها آگاهانه تر به جایگاه رسانه و پیوند آن با فرهنگ بیندیشیم.
«متن کامل این یادداشت را در ایران آنلاین بخوانید»