همه زنان داستانی برای گفتن دارند

پریسا ساسانی
خبرنگار
عباس رافعی با نگاه زنانه‌ای که به قصه‌ها و نوع روایتی که از زنان دارد در سینمای ایران شناخته می‌شود. او از آن دسته فیلمسازانی نیست که تنها بر اساس یک خط داستانی، رنگین کمانی از فیلم‌های تکراری با شخصیت‌های متفاوت را در کارنامه کاری خود داشته باشد. اما آنچه مسلم است در قالب سینمای اجتماعی از زن صحبت می‌کند. زنی که مبارزه می‌کند، زمین می‌خورد، بلند می‌شود و بار دیگر از نو می‌سازد و مبین این مطلب، مجموع آثار زن محور او و بخصوص فیلم «فصل فراموشی فریبا» است.حال فیلم «بُهت» تازه‌ترین اثر سینمایی رافعی با موضوع رحم اجاره‌ای نه بر پرده سینما بلکه با حضور میهمان ناخوانده ویروس کرونا به شکل آنلاین به تصویر کشیده می‌شود. موضوعی که هرچند تازه نیست اما نگاه متفاوتی به فرزندآوری در اجتماع امروز دارد. از این کارگردان سینما به بهانه اکران فیلم «بُهت»، درباره سینمای اجتماعی، چگونگی طرح موضوعاتی از این دست در سینما با وجود همه حساسیت‌های موضوعی که وجود دارد، پرسش شد.
آقای رافعی برای آغاز درباره فیلم «بُهت» و موضوعی که به آن پرداختید، صحبت کنید.
 فیلم «بُهت» با محور زن در امتداد سایر فیلم‌هایی است که تاکنون ساخته‌ام و اساساً پرداخت به موضوعات مربوط به زنان از علاقه‌مندی‌های من است. چراکه معتقدم زنان در جامعه کنونی ما زندگی دراماتیکی دارند و مدام در حال کشمکش با خود و توانایی‌ها و اجتماعی هستند که درآن زندگی می‌کنند و به این موضوع اعتقاد راسخ دارم که
 بخش بزرگی از وظایف گرداندن یک زندگی به عهده زنان است که این وظایف از فرزند بودن تا همسر شدن و مادر شدن و حفظ جایگاه اجتماعی را در برمی گیرد. به همین دلیل فیلم «بُهت» هم مانند فیلم‌هایی چون «فصل فراموشی فریبا» یا حتی فیلم «راز مینا» که جزو فیلم‌های قدیمی من است؛ داستانی زن محور دارد. به اعتقاد من هریک از زنان در هر موقعیتی که در این اجتماع زندگی کند یک داستان برای گفتن دارد.
  داستان‌ها به شکل‌های مختلف دیده، شنیده و خوانده شده است. درست مانند موضوع رحم اجاره‌ای که شما در «بُهت» به آن پرداختید. آیا ضرورت تکرار تجربه‌های گذشته فیلمسازان وجود داشت؟
 ببینید، من معتقدم یک فیلمساز یا هنرمند در هر موقعیتی که باشند وظیفه  دارد تجربه‌ها را منتقل کند و من هم به‌عنوان یک فیلمساز وظیفه دارم که فیلم بسازم تا تجربه‌ای را منتقل کنم هرچند این انتقال تجربه از زوایای دیگر بارها دیده و شنیده شده باشد. در فیلم «فصل فراموشی فریبا» سکانس‌هایی داریم که زن داستان در روز در حال کار کردن است و شب‌ها ژاکتی برای همسرش که گرفتار است و مشکل دارد، می‌بافد و دست آخر هم می‌بینیم که ژاکت را خودش می‌پوشد و به جنگ جامعه خشمگین می‌رود. جالب است بدانید زمانی که فیلم «فصل فراموشی فریبا» را در آلمان نمایش دادم رئیس اداره مهاجرت آلمان گفت که به ما زنان اروپایی یاد دادید تا ژاکت‌های خود را ببافیم.
  منظور این است که بحث رحم اجاره‌ای که در فیلم روایت کردید بارها در سینما مطرح شده است. فیلم «بُهت» چه حرف تازه‌ای در این زمینه داشت؟
 سابقه ساخت فیلم درباره فرزندآوری از طریق رحم اجاره‌ای به فیلم «هنرپیشه» ساخته محسن مخملباف برمی گردد و بعد از آن فیلمسازان دیگر نیز به فراخور زمان دنبال این بحث رفتند و من سعی کردم در فیلم «بُهت» همه تمرکزم روی رحم اجاره‌ای نباشد بلکه همه جوانب این موقعیت را بسنجم.
  کدام جوانب را؟ چون یک فیلم با موضوع رحم اجاره‌ای معمولاً درباره زنی است که بچه دار نمی‌شود و سراغ این کار می‌رود. در«بُهت» هم همین اتفاق افتاد.
 شاید ظاهر ماجرا این است. اما باید توجه داشته باشیم که در این فیلم سعی کردم دو طبقه اجتماعی با موقعیت‌های مختلف را به تصویر بکشم. خانواده‌هایی که با یک بچه سرنوشت آنها به هم گره خورده بود. این گره خوردن‌ها نشان از متصل بودن ما انسان‌ها به یکدیگر دارد. در این فیلم اولین بار است که نشان داده‌ام زن و مرد بدون ازدواج رسمی کنارهم  زندگی می‌کنند و خب زن می‌خواهد از مرد مورد علاقه‌اش فرزندی داشته باشد. تا به قول قدیمی‌ها و باور نادرست گذشتگان مرد با وجود بچه به زندگی پایبند شود. در واقع یک زن روشنفکر تحت تأثیر تفکرات سنتی می‌خواهد یک زندگی ماندگار داشته باشد که این ماندگاری با وجود یک کودک شکل می‌گیرد. خب از طرفی دختری هم هست که وضع مالی خوبی ندارد و می‌خواهد برای زندگی و مردی که دوستش دارد کاری انجام دهد و درنهایت راضی می‌شود با رحمی که اجاره می‌دهد هم زندگی خود را نجات دهد و هم زنی را مادر کند.
 ولی این اتفاق نیفتاد.
 بله همین‌طور است. چون این خیال خوش زنانه با دخالت و حضور مردان رنگ دیگری به خود گرفت و اصطلاحاً هرچه رشته بودند پنبه شد و بار دیگر این زنان بودند که در شرایط مردسالار محکوم شدند. تجربه‌ای که این
دو خانواده به تماشاچی منتقل می‌کنند، تجربه ارزشمندی برای تغییر است. تغییری که برای زنان در همه جای جهان همیشه با دشواری و هزینه همراه بوده است. با ساخته شدن فیلم‌هایی از این دست می‌توان در جهت آگاه‌سازی زنان که همواره هوش سرشاری داشته‌اند، فرهنگسازی کرد.
  مسأله پنهان کاری یکی از مصادیق گرفتاری زنان در مسیر حرکت است که شرایط جامعه همواره آنها را مجبور به پنهان کاری کرده است و در فیلم «بُهت» این مسأله بخوبی دیده می‌شود.
بله دقیقاً پنهان کاری و در ادامه ناراضی بودن از شرایط پاشنه آشیل دو شخصیت زن فیلم است. به همین دلیل است که از خود می‌پرسند کجای راه را اشتباه رفته‌اند و این سؤالی است که بدون شک زنان در مسیر زندگی همیشه از خود پرسیده‌اند.
 در مسیر روایت فیلم به نظر می‌رسد خودخواسته ممیزی کرده‌اید.
واقعیت این است که درپایان فیلم دچار ممیزی شدیم و قرار بود بچه‌ای به دنیا آید که مشکلات دو خانواده را حل کند اما شرایط به گونه‌ای پیش می‌رود که کسی او را دوست ندارد. اما درآخر یک پلان اضافه کردیم که زن منتظر فرزند ازپشت شیشه به روی نوزاد لبخند می‌زند. اگر این پلان نبود بلاتکلیفی بچه خیلی گزنده‌تر بود. چه بسا بچه‌های دیگر هم هستند که کسی آنها را نمی‌خواهد.
  با شیوع ویروس کرونا دنیا به سمت کسب تجربه‌های تازه رفت و خب اکران فیلم به شکل آنلاین هم یکی از همان تجربه‌های تازه در مواجهه با این میهمان ناخوانده بود. کمی از این تجربه بگویید.
انسان آموخته زمانی که در شرایط تنگنا قرار می‌گیرد از محدودیت به بهترین شکل در راستای اهداف خود استفاده کند. حالا حکایت ویروس کرونا هم همین است. پدیده‌ای که دنیا با آن طرف است. به همین دلیل وقتی موضوع اکران آنلاین پیش آمد استقبال کردیم. این فیلم ابتدا قرار بود بعد از پایان جشنواره فیلم فجر اکران شود منتها ویروس کرونا همه گیر شد و زندگی انسان را تحت تأثیر قرار داد و قرنطینه شدیم. پیشنهاد اکران آنلاین تنها گزینه قابل تأملی بود که برای اولین بار هم سازمان اوج با فیلم «خروج» حاضر به اکران آنلاین شد.
خب سازمان اوج به‌عنوان سازمانی که انتظار بازگشت سرمایه ندارد تصویر خوبی از اکران آنلاین را پیش روی سینماگران گذاشت. شاید اگر اوج چنین اقدامی را نمی‌کرد و نتیجه را نمی‌دیدم این فیلم و فیلم‌های دیگر هرگز اکران نمی‌شد. به همین دلیل از اکران فیلم «بُهت» به‌صورت آنلاین راضی هستم. گرچه دوست داشتم فیلم را در اکران عمومی با مردم ببینم.